Сайлауалды кезеңдегі БАҚ сауалнамасы: құқықтық қайшылық сөз бостандығының пайдасына шешілуі керек
Әділ сөздің құқықтық шолуы
Мақсаты Мәжіліс пен мәслихат сайлауын объективті жариялау болып табылатын БАҚ-тағы репортаждардың кейбір формалары әлеуметтік сауалнама жүргізу ретінде қате жіктелді.
Көшедегі пікірлер блиц-сұхбат, азаматтардың сауалнамасы бар репортаждар әлеуметтік зерттеу болып табылмайды, өйткені олар сұхбат көлемі мен сауалнама контекстіндегі іріктеу әлеуметтік сауалнаманың негізгі талабына сай келмейді. Сайлау алдындағы кезеңде сауалнама БАҚ-та әлеуметтік маңызы бар тақырыптың нені жариялауы туралы күмән туындаған жағдайда, мұндай күмән журналистердің пайдасына шешілуі керек.
«Әділ сөз» төмендегі екі жағдай бойынша журналистерге құқықтық қолдау көрсетті және осы дауларды журналистердің пайдасына шешіп қоймай, сонымен қатар алдын алу шаралары, соның ішінде тиісті құқықтық актілерді жасау және түсіндірулер енгізу қажет деп санайды.
Блиц-сұхбатты «Сайлау туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық заңына сәйкес жекелеген ұйымдар жүргізетін сайлау алдындағы сауалнамалармен теңестіруге болмайды. Сайлау кезіндегі журналистік репортаж бен әлеуметтік сауалнаманы реттеу арасындағы құқықтық қайшылық сөз бостандығының пайдасына шешіліп, сот бірін екіншісінен ажырата білуі керек. «Әділ сөз» бұл мәселеге түсініктеме беріп, судьялармен тиісті жұмыстар жүргізуді ұсынады.
№1 жағдай: «Уральская неделя» Telegram-арнасындағы сауалнама
«Уральская неделя» газетінің бас редакторы Тамара Еслямоваға анонимді үгіт материалдарын дайындады немесе таратты (ҚР ӘҚБтК-нің 113-бабы) және қоғамдық пікірге сауалнама жүргізді деген айып тағылды. Қазақстан Республикасының сайлау заңнамасы (ҚР ӘҚБтК-нің 120-бабының 3-бөлігі).
Құқық бұзушылық туралы қаулыға сәйкес, «Голосовать исключительно за самовыдвиженцев» атты мақаласы («Уральская неделя», 2023 ж. 22 ақпан) және «За какую партию отдадите голос 19 марта?» деген сауалнама себеп болған. («Уральская неделя» телеграм каналы, 20.02.2023). Әкімшілік құқық бұзушылық туралы екі қаулы да бір өндіріске біріктірілді.
Сот мүлiктiк залалды толық өтеу, моральдық залалдың зардаптарын жою және барлық жоғалған немесе бұзылған құқықтарды қалпына келтiру құқығымен, әкiмшiлiк құқық бұзушылықтың болмауына байланысты анонимді үгіт материалдарын тарату туралы айыптау бойынша іс жүргізуді тоқтатты. Бірақ Telegram арнадағы сауалнама үшін сот Тамара Еслямоваға 51 750 мың теңге айыппұл салды.
Орал қаласының әкімшілік құқық бұзушылық жөніндегі мамандандырылған соты «Уральская неделя» бас редакторы Тамара Еслямова сайлау туралы Заңның 28-бабы 9-тармағының 2-бөлігін бұзып, әлеуметтік сауалнама жүргізді деп шешті. Бұл ретте сот «Сайлау туралы» Конституциялық заңның 28-бабы 9-тармағының 3-бөлігі қоғамдық пікірді сұраудан басқа мынадай бірқатар рәсімдерді тікелей көздейтінін ескермеді:
- сайлау нәтижелерінің болжамдары,
- сайлауға байланысты өзге де зерттеулер,
- БАҚ-та кандидатты немесе саяси партияны қолдау үшін дауыс беру,
- онлайн-платформаларда кандидатты немесе саяси партияны қолдау үшін дауыс беру.
Сот саяси партияны қолдау үшін Telegram арнасында (онлайн-платформада) дауыс беруді қоғамдық пікірге сауалнама деп қате есептеді.
Егер онлайн-платформаларда саяси партияны қолдауға дауыс беру қоғамдық пікірге сауалнама болып табылса, онда жоғарыда аталған рәсімдер «Сайлау туралы» Конституциялық заңның 28-бабы 9-тармағының 3-бөлігінде үтір арқылы қоғамдық пікірге сауалнама жүргізумен қатар көрсетілмес еді.
Соттың логикасын ұстанатын болсақ, онда Telegram-арнада сайлау тақырыбы бойынша дауыс беруді өткізу үшін оның өтуі ешқандай материалдық шығынды қажет етпесе де, біреу дауыс беруге тапсырыс беріп, ақша төлеуі қажет; Telegram арнасының иесі дауыс беру опциясы Telegram-да тек 2019 жылы пайда болғанымен, мұндай дауыс беруді өткізуде міндетті 5 жылдық тәжірибесі бар заңды тұлға болып табылатынын; дауыс беруді бастау үшін штатта міндетті түрде Telegram арнасында түймені басу тәжірибесі бар мамандар болуы керек, дегенмен кез келген бала түймені баса алады; Telegram арнасының жазылушылары дауыс берген барлық аймақтарды көрсету керек, бұл ретте әрбір дауыс берген жазылушының аймағын есептеу мүмкін емес, өйткені IP мекен-жайлары шектеулі қол жетімді жеке деректер болып табылады; және ақпарат жинау үшін қолданылатын әдістерді, талдау әдістерін, сондай-ақ сауалнама нәтижелерінің қателік коэффициентін мүлде көрсету мүмкін емес, өйткені Telegram арнасында дауыс беру кезінде мұндай ештеңе қарастырылмаған.
Демек, Тамара Еслямованың саяси партияларды қолдау үшін Telegram-арнада (онлайн-платформада) дауыс беруі сот қате есептегендей қоғамдық пікірге сауалнама болып табылмайды және «Сайлау туралы» Конституциялық заңның 28-бабының 9-тармағының 1 және 2-бөлімдерінде көрсетілген жоғарыда аталған талаптар онлайн-платформада саяси партияны қолдау үшін өткізілген дауыс беруге қолданылмайды.
Сонымен қатар, сот қаулыда Тамара Еслямованың анонимді сауалнама жүргізгенін көрсетті. Бірақ дауыс беру анонимді Telegram арнасында болған жоқ, сәйкесінше соттың бұл тұжырымы да қате.
Саяси партияны қолдау үшін онлайн-платформаларда дауыс беруге тыйым салу «Сайлау туралы» Конституциялық заңның 28-бабы 9-тармағының 3-бөлігінде дауыс беру күніне дейін бес күн ішінде және дауыс беру күні тікелей көзделген. Демек, басқа күндері онлайн-платформаларда саяси партияны қолдау үшін дауыс беруге тыйым салынбайды.
2 жағдай. РЕСПУБЛИКА.KZ.media басылымының көшедегі блиц-сауалнамасы
Наурыздың 16-сы күні Алматы Арбатында журналист Жанна Байтелова өтіп бара жатқан адамдар арасында сайлауға баратын-бармайтыны туралы блиц-сауалнама жүргізіп, REPUBLIC.KZ.media Telegram арнасына видео репортаж дайындады.
Алматы қаласының Әкімшілік құқық бұзушылық істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соты мұны қоғамдық сауалнама деп қателесті.
Егер соттың логикасын ұстанатын болсаңыз, онда сайлау тақырыбы бойынша жеке азаматтардың блиц-сауалнамасымен журналистік бейне-репортаж жүргізу үшін бұл репортажға міндетті түрде біреу тапсырыс беріп, төлеуі керек, дегенмен оны өткізу мен түсіру іс жүзінде ешқандай материалдық шығынды қажет етпейді және оны журналистің бастамасымен жасауға болады; бейне-репортаж дайындау үшін міндетті 5 жылдық тәжірибесі бар және тәжірибелі қызметкерлер құрамы бар заңды тұлға айналысқан, дегенмен бүгінде тіпті бала телефонға бейнежазба түсіре алады; әлеуметтік сауалнама жүргізілген аймақ көрсетілуі керек, репортаж бір жерде түсірілді; және ақпарат жинаудың қолданылатын әдістері, талдау әдістері, сондай-ақ сауалнама нәтижелерінің қателік коэффициенті журналистік репортажда мүлдем көрсетілмеуі мүмкін, өйткені журналист кәсіби әлеуметтанушы емес және журналистік репортажды дайындауда тиісті ғылыми әлеуметтік әдістерді қолданбайды.
Демек, кәсіби журналист түсірген сайлауға қатысты жекелеген азаматтардың пікірлері бар көшедегі видео репортаж бірінші сатыдағы сот қате есептегендей, «Сайлау туралы» Конституциялық заңның 28-бабының 9-тармағын түсінуде қоғамдық пікірге сауалнама болып табылмайды және Жанна Байтеловаға журналист ретінде кәсіби әлеуметтанушы ұйым ретінде талаптар қойылмауы керек.
Егер сот басқаша деп санаса, онда Заңның мұндай кеңейтілген түсіндірмесі оның мазмұнынан тікелей туындамайды. Журналистерге сайлау тақырыбына қатысты кез келген ақпаратты жинау және тарату қоғамдық пікірге сұрау болып табылады және тек мамандандырылған социологиялық ұйымдар ғана жүргізуге болады деген сылтаумен ақпаратты жинау және тарату бойынша заңды кәсіби қызметті жүзеге асыруға тыйым салу ақылға қонымсыз.Қазіргі уақытта Тамара Еслямова мен Жанна Байтелова соттың қаулысына апелляциялық сатыда шағымдануда.
Талдау және ұсыныстар:
Сайлау науқаны кезінде жүздеген БАҚ пен онлайн-платформаларды пайдаланушылар күн сайын сайлау тақырыбына қатысты азаматтардың әртүрлі пікірлерін білдіретін репортаждар түсіріп, жариялады. Сонымен қатар, азаматтың сайлау тақырыбы бойынша студияда немесе сұхбат кезінде айтқан сөздері қоғамдық сауалнама ретінде танылмайды, ал егер бір пікірді көшеде бірнеше азаматтан жазып алған болса, онда оған тыйым салынады. Бірде-бір блиц-сауалнама әлеуметтік зерттеуге жатпайтынына қарамастан және тиісінше «Сайлау туралы» Конституциялық заңның шектеулеріне жатпайды. Журналистика, әлеуметтану сияқты, кәсіби қызметтің жеке нысаны және журналистік репортаж толыққанды әлеуметтік зерттеу мәртебесіне ие болмай, көшелерде және/немесе заманауи технологиялық әдістер арқылы азаматтардан сұхбат алу жанрын қамтиды. Бірінші сатыдағы соттардың прокурормен бірге бірін екіншісінен айыра білуі өте маңызды.
«Сайлау туралы» Конституциялық заңның 28-бабының 9-тармағының 1 және 2-бөліктерінде қоғамдық пікірге сауалнамаға мынадай талаптар қойылады: оны Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес тіркелген заңды тұлғалар жүргізе алады. Осы салада жұмыс істейтін қоғамдық пікірге сауалнама жүргізуде кемінде бес жыл жұмыс тәжірибесі бар мамандар; қоғамдық сауалнама жүргізілетін өңірлер көрсетілуі керек; сауалнамаға тапсырыс берген және оның ақысын төлеген тұлға; ақпаратты жинау әдісі және қолданылатын талдау әдістері, сондай-ақ сауалнама нәтижелерінің қателік коэффициенті көрсетелуі керке.
Заңды қалай түсіну керек. Жоғарыда аталған жағдайларда журналистер әлеуметтік зерттеу жүргізу әдістеріне ішінара ғана ұқсас хабарлар жасады.
ӘҚБтК-нің 10-бабының 3-бөлігіне (Кінәсіздік презумпциясы) сәйкес кінәлілікке қатысты кез келген күмән өзіне қатысты әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс қозғалған адамның пайдасына түсіндіріледі. Оның пайдасына әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңнаманы қолдану кезінде туындайтын күмәндар да шешілуі керек.
«Әділ сөз» ұсынады:
1) «Сайлау туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық заңына әлеуметтік сауалнама дегеннің не екені туралы нақты және бір мағыналы анықтаманы енгізу, сондай-ақ ОСК-ның заңға тәуелді актілерінде нақтылау.
2) Жоғарғы Соттың сайлау заңнамасын қолдану мәселелері бойынша арнайы нормативтік қаулы қабылдауы.
3) Кезекті сайлау алдындағы кезең басталғанға дейін журналистердің құқықтары мен сөз бостандығын қамтамасыз ету жөніндегі халықаралық міндеттемелердің бұзылуына жол бермеу мақсатында судьялар, ОСК, прокурорлар мен полиция қызметкерлері үшін оқыту семинарларын өткізу.
