Судья БАҚ-қа заңда көзделмеген тыйымды сала алады ма? Құқықтық шолу

«Әділ сөз» қоры 21 сәуірде Қостанай қалалық сотында болған «ТоболИнфо» АА қатысты орын алған жағдайға байланысты осы құқықтық шолуды дайындады.

Судья Бақытгүл Қанқұлова операторды сот залынан шығарып жіберіп, сот орындаушысына журналистің телефонындағы аудиожазбаны өшіріп тастауды бұйырды. БАҚ өкілдеріне сот процесін жариялауға тыйым салды.
«Сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 28-бабына сәйкес судья Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарын мүлтіксіз сақтауға, судьяның антына адал болуға міндетті. Сот төрелігін жүзеге асыру кезінде конституциялық міндеттерін орындау кезінде, сондай-ақ қызметтік емес қатынастарда судья әдебінің талаптарын сақтауға және судьяның беделіне, қадір-қасиетіне нұқсан келтіретін немесе оның адалдығына, әділдігіне, объективтілік және бейтараптығына күмән тудыратын кез келген жағдайдан аулақ болуға міндетті.
«Әділ сөз» қоры судьяның Қазақстанның сөз бостандығы саласындағы өзіне алған халықаралық міндеттемелеріне қайшы келетін шектеулер енгізуге және цензура енгізуге құқығы жоқ екеніне назар аударады.

«ТоболИнфо» ақпараттық агенттігі 

Сәуірдің 21-і күні «ТоболИнфо» ақпараттық агенттігінің тілшісі Михаил Шмидт Қостанай қалалық сотына нотариус Күлшат Бекішеваның Қостанай облысының нотариалдық палатасына қарсы арызы бойынша сот отырысына келді. Нотариалдық палата өкілдері «ТоболИнфо» тілшілерінен процесті жарияламауды, камераға түсірмеуді, диктофонға жазбауды талап етті. Судья Бақытгүл Қанқұлова нотариалдық палата өкілдерінің талабын қолдап, «ТоболИнфо» операторын сот залынан шығарып жіберді. 
Ол сондай-ақ журналистердің сотқа тыңдаушы ретінде қатыса алатынын, бірақ олардың ештеңе жариялауға құқығы жоқ екенін түсіндірді. Судья журналистің рұқсатсыз аудиожазба жазып жатқанын айтып, сот орындаушысына оны журналистің телефонынан өшіруді бұйырды. Содан кейін ол БАҚ қызметкерлерін «ертең фотолар бір жерде шықса, олар үшін «кейін басқа жақтан шығады» деп қорқытты.

«ТоболИнфо» АА редакциясы Қостанай қалалық сотының төрағасына судьяның әрекетіне шағым түсірмекші.
Жағдайды талдау
АІЖК-нің 19-бабына сәйкес ашық сот отырысына қатысқан адамдар, оның ішінде журналистер соттың рұқсатынсыз тұрақты түрде аудиожазба жасауға құқылы. Бірақ фото, видеожазба, тікелей эфир – тек соттың рұқсатымен жүзеге асады. Судьяның ашық сот отырысына қатысуына тыйым салуға, сондай-ақ қатысып отырғандарға отырған орындарынан аудиожазба жасауға тыйым салуға құқығы жоқ.
Оның үстіне судьяның журналистің ашық сот отырысының барысын көрсетуіне тыйым салуға құқығы жоқ. Судьяның бұл әрекеті Конституцияның 20-бабында тікелей тыйым салынған цензура болып табылады. Ал операторды сот залынан шығару (оператор да журналист) және журналистің телефонынан аудиожазбаны күштеп өшіріп тастау – жалпы судьяның озбырлығы және бүкіл журналистік қауымға деген құрметсіздік.

Сот талқылауының жариялылығы қоғамға қажет, өйткені ол азаматтарға сот шешімдерінің заңдылығы мен әділдігін, барлығының заң мен сот алдындағы теңдігін көрсетуге мүмкіндік береді және қоғамды Конституцияға, заңдарға және жалпы сот жүйесіне құрметпен қарауға тәрбиелейді. Сондай-ақ, жариялылық сот жүйесі өкілдерін бақылау тетіктерінің бірі болып табылады өкінішке орай, жекелеген судьялар рұқсат ететін заң бұзушылықтарды анықтауға ықпал етеді. Сот процесінің жариялылығын көбінесе бұқаралық ақпарат құралдары және олардың өкілдері - журналистер қамтамасыз етеді, олар судьялар сияқты қоғамда ерекше мәртебе мен қорғауға ие.
Судьяның жариялылық қағидатын, журналистердің құқықтары мен Қазақстан Республикасы Конституциясының ережелерін өрескел бұзған жағдайды елеусіз қалдыруға болмайды.  

Ұсыныс

Судьяның іс-әрекетінде Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 158-бабының 2-бөлігінде (өзінің қызмет бабын пайдалана отырып, журналистің заңды кәсіби қызметіне кедергі жасау) көзделген қылмыстық құқық бұзушылық белгілері бар. Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 180-бабына сәйкес бұқаралық ақпарат құралдарындағы хабарламалар сотқа дейінгі тергеп-тексеруді бастау үшін негіз болып табылатындықтан, Бас Прокурор Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 550-бабына сәйкес судьяға қатысты қылмыстық іс қозғауға келісім беруге міндетті.