Журналисті көрінеу жалған мәлімет таратқанын дәлелдемей қамауға алды: «Әділ сөзден» құқықтық сараптама

3 шілдеде Түркістан облысы Сарыағаш аудандық сотының шешімімен «С-Информ» газетінің бас редакторы Амангелді Батырбеков жала жапты деген айыппен 20 тәулікке қамауға алынды. Іс жүзінде сот «қателік жасау құқығы» және «адал қателесу» сияқты ұғымдарды алып тастады. Осы логикаға сүйенсек, журналист кез-келген қателік үшін түрмеге жабылуы мүмкін.  
Committee to Protect Journalists (CPJ) беделді халықаралық құқық қорғау ұйымы Батырбековті жақтады, бірақ бұл апелляциялық алқаның шешіміне әсер етпеді.

Амангелді Батырбековтің ісі:

Іс Парламент Мәжілісінің депутаты Болатбек Нәжметдинұлының арызы бойынша қозғалды. Арызға 10 наурызда Батырбековтың Facebook желісінде «СЫБАЙЛАСТЫҚ ПА НЕ БҰЛ?» атты жазбасы себеп болған. Онда Б.Нәжметдинұлының осыдан бірнеше жыл бұрын алаяқтық фактісі бойынша қозғалған қылмыстық істе күдікті болғаны айтылған. Мәжіліс депутаты журналист ол туралы әдейі жалған ақпарат таратты деп есептейді. 

Сотта Амангелді Батырбеков жоғарыдағы мәліметтер жалған болып табылмайтынын және Шымкент қаласы полиция департаменті тергеушісінің қолы қойылған қылмыстық істің құжаттарымен расталатынын айтып, өзіне тағылған кінәні мойындамады. Осы құжаттарға сәйкес Б.Нажметдинұлы қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі тергеу кезінде күдікті деп танылады. Журналистке құжаттарды Н.Айнабеков берген. Ол 2019 жылы полицияға емхана салу кезінде ұрлық туралы арыз беріп, осы іс бойынша жәбірленуші ретінде құжаттарды алған.

Н.Айнабеков Батырбековтің сөзін растап, 2020 жылдың сәуір айында Б.Нажметдинұлына қатысты қылмыстық іс бойынша құжаттардың көшірмелерін тергеушіден алғанын, содан кейін құжаттардың тігілгенін және «Көшірме дұрыс» деген жазумен мөр басылғанын айтады.

Сотта жауап алынған тергеуші Болатбек Нәжметдинұлының іс бойынша қорғану құқығы бар куәгер мәртебесінде екенін айтып, Н.Айнабековке істі қысқарту туралы қаулыны ғана бердім деген.
Сот іс бойынша құжаттарды зерделеп, іс қатысушыларын тыңдап, бас редактор ақпараттың дұрыстығын тексермей, Б.Нәжметдинұлына нұқсан келтіретін дұрыс емес мәліметтерді таратты деген қорытындыға келді.  

Журналистерді қорғау комитеті (Committee to Protect Journalists, CPJ) Қазақстан билігін журналист Амангелді Батырбековті босатуға және жала жапқаны үшін қамауға алуды жою үшін ел заңнамасына өзгерістер енгізуге шақырды.

CPJ Еуропа және Орталық Азия бағдарламасының үйлестірушісі Гүлноза Саид: «Жала жабу және тіпті өз репортажы үшін кісі өлтіруге әрекеттенді деген айыптарға тап болған қазақстандық журналист Амангелді Батырбековтың 20 күндік түрмеге қамалуы қатты алаңдатады», - деді. Оның айтуынша, Қазақстан билігі Батырбековты тез арада босатып, журналистердің хабарлары үшін түрмеге түсуіне жол бермеу үшін жала жабу туралы заңдарды өзгертуі керек.

Жағдайды талдау:

1. «Көрінеу» жала жабу болмайды.

Облыстық сот іс жүзінде ең маңызды заңбұзушылықты – журналисті жала жапқаны үшін жауапқа тартуда жалған ақпарат таратудың «көрінеу» мән-жайын анықтаған жоқ.

Өйткені, кез-келген жалған ақпарат жала деп есептелмейді, тек таратушы оны қасақана өтірік жариялап жатқанын анық білген кезде әдейі таратылған ақпарат қана жала болады. Бұл міндетті түрде алдымен ішкі істер органдарында әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттаманы толтыру кезінде, содан кейін істі сотта қарау кезінде міндетті түрде дәлелденуі керек.

Бірақ бұл жағдайда журналист оған қылмыстық іске қатысушылардың бірі берген ресми құжаттан (тергеушінің қаулысынан) мәліметтерді таратты. Жәбірленуші депутат сонымен қатар оның адвокаты журналиске даулы мақаладан кейін жалған ақпарат таратқаны туралы хабарлады деп мәлімдейді. 

Мұның бәрі журналистің жариялаған кезде шындықты жариялайтынына сенімді болғандығын және керісінше бірде-бір дәлел жоқ екенін және төменгі сатыдағы сот жала жапқаны үшін жауапқа тартуда «көрінеу» белгісін дәлелдеу қажеттілігіне мүлдем назар аудармағанын көрсетеді.

2. Таратылған мәлімет жалған ба?

Журналистке берілген қаулының жалғандығы ресми түрде анықталған жоқ. Өзі қол қойған құжаттан бас тартқан тергеушінің айғақтары әлі күнге дейін ештеңені білдірмейді, даулы құжатқа сараптама жүргізілмеді.

Журналист депутаттың бұған дейін алаяқтық жасады деген күдікке ілінгенін (ол қылмыстық іс бойынша күдікті болған) жазған. Сотта тергеуші депутаттың күдікті ретінде емес, тек қорғануға құқығы бар куәгер ретінде танылғаны туралы түсініктеме берді.
Қылмыстық іс жүргізу кодексінде қорғануға құқығы бар куә, сөздің толық мағынасында әлі күдікті емес, жай ғана куәгер де емес.

Мұндай мәртебе тиісті күдік болған, бірақ күдікті деп тану және әрекетті саралау үшін әлі де жеткілікті дәлелдемелер болмаған жағдайда тағайындалады. Сонымен қатар, қорғануға құқығы бар куә қарапайым куәгерге қарағанда күдіктіге әлдеқайда жақын. «Қорғануға құқығы бар куә» терминін қарапайым талдаудың өзі мұны растайды: неден қорғану құқығы бар? Қылмыс жасады деген күдіктен, яғни, қорғануға құқығы бар куә тергеуде тексеріліп жатқан және болашақта күдікті мәртебесін берумен ресімделуі мүмкін күдіктен өзін қорғау үшін қорғаушыны тартуға құқылы. 

«Қорғау құқығын реттейтін қылмыстық іс жүргізу заңнамасын қолдану тәжірибесі туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2002 жылғы 6 желтоқсандағы N 26 нормативтік қаулысының 2-тармағына сәйкес қорғануға құқығы бар куәнің, күдіктінің, айыпталушының, сотталушының, сотталғанның, қорғануға құқығы - туындаған күдікті жоққа шығару немесе жауапкершілік пен жазаны жеңілдету үшін заңда көзделген барлық іс жүргізу мүмкіндіктерінің жиынтығы...

Жоғарыда айтылғандай, журналист жариялаған материалдың контекстінде «күдікті» мен «қорғануға құқығы бар куә» арасында іс жүзінде ешқандай мағыналық айырмашылық жоқ, ал бұл мәселе филолог-мамандардың зерттеу нысаны болмаған. Бұл сондай-ақ төменгі сатыдағы соттың таратылған ақпараттың жалғандығы туралы тұжырымының күмәнділігін көрсетеді.

3. Кінәсіздік презумпциясы

ӘҚБтК-нің 10-бабына сәйкес кінәсіздік презумпциясы кінәлілікке қатысты кез-келген күмән әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс қозғалған адамның пайдасына түсіндірілуі керек дегенді білдіреді. Алайда, журналист таратқан ақпараттың жариялылығы мен жалғандығы мән-жайларының күмәнділігін (дәлелденбегенін) ескере отырып, бұл конституциялық қағиданы төменгі сатыдағы сот назардан тыс қалдырды.

«Қазақстан Республикасы Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексінің жалпы бөлігінің нормаларын соттың қолдануының кейбір мәселелері туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2016 жылғы 22 желтоқсандағы № 12 нормативтік қаулысының 3-тармағына сәйкес әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарау кезінде ӘҚБтК-нің 10-бабында бекітілген кінәсіздік презумпциясы қағидаты мүлтіксіз сақталуға тиіс.

4. Кассациялық сатыдағы сотта қайта қарау қажеттілігі  

ӘҚБтК-нің 851-бабына сәйкес қабылданған қаулы адамдардың белгісіз тобының құқықтары мен заңды мүдделерін немесе өзге де жария мүдделерді бұзған жағдайларда, сондай-ақ соттардың құқық нормаларын түсіндірудегі және қолданудағы біркелкілігі бұзылған жағдайларда кассациялық тәртіппен қайта қаралады.

Егер Түркістан облысының төменгі сотының қасақана өтірік дәлелсіз жала жабу бойынша қылмыстық жауапкершілікке тарту туралы қаулылары заңды күшінде қалатын болса, онда Қазақстанның барлық басқа соттары заңдылықты қолданудағы «біркелкілікті» сақтай отырып, одан әрі журналистерді жала жапқаны үшін дәл осылай – құқық бұзушылық құрамы болмаған кезде де жауапқа тарта алады.

Амангелді Батырбековке қатысты қаулы қамауға алынған адамның ғана емес, Қазақстандағы барлық дерлік журналистердің құқықтарын бұзады, мұндай жағдайда сот біле тұра өтірік айтқаны үшін емес (заңда көрсетілгендей) оларға алдын-ала белгісіз қате жазылған құжат әкелгені үшін де темір тордың ар жағына отырғыза алады.
 
«Әділ сөздің» ұсынысы:
Мұндай жағдайда Жоғарғы Сот жоғарғы кассациялық инстанция ретінде Амангелді Батырбековті қамаудан дереу босатып, журналистердің Қазақстанның сот жүйесіне деген сенімін қайтарып, төменгі сатыдағы соттың қателіктерін түзетуі қажет.