Сұрақ сауалнама емес: «Уральская неделя» ісі бойынша Amicus curiae

Батыс Қазақстан облысында прокуратура да, сот та бірнеше азаматтың атом электр стансасының құрылысына қатысты БАҚ-қа берген блиц-сұхбат жанрындағы пікірін әлеуметтік сауалнама деп тапты.

«Әділ сөз» қоры Қазақстан Республикасының әрбір азаматы референдум өткізуге негіз болған мәселе бойынша өз пікірін бұқаралық ақпарат құралдарында білдіруге құқылы екенін атап көрсетеді. Бұқаралық ақпарат құралдарында бір, екі немесе одан да көп адамның айтқан пікірі әлеуметтік сауалнама болып табылмайды және «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Конституциялық заңның 28-бабы 9-тармағының 1 және 2 бөліктерінің қолданылу аясына жатпайды».

«Уральская неделя» кейсі 
«Уральская неделя» басылымының бас редакторы Тамара Еслямова «Әділ сөз» қорына прокуратурадан әкімшілік құқық бұзушылық іс қозғау туралы екі қаулы алғанын хабарлады. Бір құжат жеке өзіне, екіншісі «Журналистская инициатива» ЖШС-не қатысты толтырылған.

Прокуратураның қаулысында 30 қыркүйекте «Уральская неделя» сайтында және басылымның Telegram, YouTube арналарында атом электр стансасының құрылысына қатысты «референдумға қатысты қоғамдық сауалнама жүргізу» видеосы жарияланғаны айтылған. Прокуратура БАҚ иесі мен Тамара Еслямованың әрекетінен сайлау заңнамасын, атап айтқанда «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Конституциялық заңның 28-баптың 9-тармағын бұзды дейді.

Тамара Еслямованың айтуынша, видеода Орал көшелерінде жүрген алты-жеті азаматтың сұхбаты бар. Журналист Орал тұрғындары 6 қазанда елімізде қандай оқиға болатынын біле ме деп сұрайды. Атом электр стансасын салу жобасына халық үн қосып, өз көзқарасын білдірген, біреу қолдаған, біреу қарсы болған.

Құқық бұзушылық туралы қаулы ҚР ӘҚБтК-нің 120-бабы, 3-бөлігі – «Қазақстан Республикасының сайлау заңнамасының талаптарын сақтамай қоғамдық пікірге сауалнама жүргізу» бойынша жасалған. Іс 3 қазанда өткен сотқа берілді.

Сот «Журналистская инициатива» ЖШС-ні ӘҚБтК-нің 120-бабы 3-бөлігі бойынша құқық бұзушылыққа кінәлі деп таныды және 30 АЕК (110 760 теңге) мөлшерінде айыппұл салды.  Қаулыға көшірмесі берілген күннен бастап 10 тәулік ішінде шағым жасауға болады.
Тамара Еслямованы жеке өзін жауапқа тарту туралы іс бойынша сот оның әрекетінде әкімшілік құқық бұзушылық құрамның болмауына байланысты іс жүргізуді тоқтатты.
 

Жағдайды құқықтық талдау: 
«Республикалық референдум туралы» Конституциялық Заңның 7-1-бабына сәйкес қоғамдық пікірге сұрау салуды реттеу сайлау туралы заңнамаға сәйкес жүзеге асырылады. «ҚР сайлау туралы» Конституциялық Заңның 28-бабының 9-тармағының 1 және 2-бөліктеріндегі қоғамдық пікірге сауалнамаға мынадай талаптар қойылады: оны Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес тіркелген заңды тұлғалар жүргізе алады. Осы салада тәжірибесі бар мамандардың қоғамдық пікірге сауалнама жүргізуде кемінде бес жыл тәжірибесі болуы; қоғамдық сауалнама жүргізілетін аймақ; сауалнамаға тапсырыс берген және оның ақысын төлеген тұлға; ақпаратты жинау әдісі және қолданылатын талдау әдістері, сондай-ақ сауалнама нәтижелерінің қателік шегі көрсетілуі тиіс.

Батыс Қазақстан облысының прокуратурасы мен соты бұқаралық ақпарат құралдарында референдум өткізілетін мәселеге қатысты азаматтардың пікірлері жарияланатын болса, онда мұндай кез-келген басылым «Қоғамдық пікірге сауалнама жүргізу туралы» Заңның жоғарыда аталған талабын бұзады деп есептеді.

Сонымен қатар, заңның мұндай кең түсіндірмесі қате және қолайсыз.

«Республикалық референдум туралы» Конституциялық заңның 7-бабының 1-тармағына сәйкес азаматтардың референдум өткізілетін мәселе бойынша бұқаралық ақпарат құралдарында өз пікірін білдіру құқығына кепілдік беріледі.

Заңның бұл нормасы журналистердің референдум мәселесі бойынша азаматтардың пікірін сұрауға және жариялауға құқылы екенін білдіреді. Бұқаралық ақпарат құралдары бір, екі, он немесе жүз азаматтың пікірін жарияласа да бәрібір. Бұқаралық ақпарат құралдарында азаматтардың пікірін білдіруі Заңда арнайы талаптар қойылған қоғамдық пікірге сауалнама (әлеуметтік сауалнама) жүргізуді білдірмейді.

Қалай болғанда да күмән бар. Заңды қалай түсіну керек 7-баптың 1-тармағын ескере отырып, оның мазмұнынан тікелей туындайтындай (жоғарыда көрсетілгендей) немесе Батыс Қазақстан облысының прокуратурасы мен сот жүйесі түсіндіргендей.
ӘҚБтК-нің 10-бабының 3-бөлігіне сәйкес (кінәсіздік презумпциясы) кінәлілікке қатысты кез-келген күмән әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс қозғалған тұлғаның пайдасына түсіндіріледі. Оның пайдасына әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңнаманы қолдану кезінде туындайтын күмәндар да шешілуі керек.

Осылайша, ӘҚБтК-нің 10-бабы қазіргі жағдайды біржақты реттейді. Заңды қолданудағы кез-келген күмән әкімшілік жауапкершілікке тартылған адамның пайдасына түсіндірілуі керек.  
 

Ұсыныс: Бас прокуратура мен Жоғарғы Сот заңдылықты қалпына келтіру және Орал қаласының әкімшілік құқық бұзушылықтар жөніндегі мамандандырылған сотының 2024 жылғы 03 қазандағы № 2712-24-00-3/7416 қоғамдық пікірге сұрау салуға қойылатын талаптарды бұзғаны үшін ӘҚБтК 120-бабының 3-бөлігі бойынша «Уральская неделя» газетінің меншік иесін әкімшілік жауапкершілікке тарту туралы қаулысының күшін жою үшін қажетті ден қою шараларын қабылдасын.