Қарағанды соты: БАҚ құқықтарының бұзылуы алқабилерге жасалған қамқорлық па?
Қарағанды облысының Атасу ауылында азаматтық белсенді Ғалым Бақтыбаевты үйінің табалдырығында атып кеткен еді. Оқиға 2019 жылдың 28 мамырына қараған түні болған. Қылмыскерлерге үкім әлі шыққан жоқ. Алқабилер шығарған ақтау үкімі болған бірақ ол жойылды. 7 ақпанда алқабилердің қатысуымен жаңа сот процесі басталды.
Мұндай резонанс тудыратын оқиғалар жұртшылықтың назарын аударады. Ал сот процестері онлайн өтсе оның барысы туралы тек журналистерден ғана біле аламыз. Қарағанды облысының қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық сотының судьясы Бекзат Шалғымбаев журналистердің қатысуына, аудиожазба жазуға рұқсат беріп, бірақ бұл процесті жариялауға тыйым салды!
«Азаттық» радиосы бұл тыйымды заңсыз деп Қарағанды облыстық сотына, Бас прокуратураға және Ақпарат және қоғамдық даму министрлігіне жүгінді. Бас прокуратураоблыстық прокуратураға сілтеді, облыстық прокуратура әлі үнсіз. АҚДМ-нен де жауап жоқ. Ал облыстық сот бұл тыйымды заңды деп тапты. Өйткені, БАҚ-тағы мақалалар «алқабилердің пікірлері белгілі-бір көзқарастың қалыптасуына әсер етуі мүмкін, өйткені бұл іс қоғамда резонанс тудырады» дейді облыстық сот төрағасының міндетін орындаушы Нұрмағамбетов. Оның айтуынша, алқабилерді іріктеу соншалықты оңай жұмыс емес.
Бұған «Әділ сөздің» пікірі:
Әрине, сот қызметкерлерінің алқабилерді таңдаудағы қиындығын түсінуге болады, бірақ жариялылықты шектеудің бұған қандай қатысы бар? Алқабилердің мүддесін сақтау үшін жариялылықты шектеу заңда қарастырылмаған.
Заң тұрғысынан заңгер Сергей Уткин жағдайды былай талдайды:
Егер қылмыстық істі сотта қарау барысында жариялылық мәселелеріне арналған ҚПК баптарын, атап айтқанда, 29 және 345-баптарды, сондай-ақ «Қылмыстық істер бойынша сот ісін жүргізудің жариялылығы қағидатын сақтау туралы» Жоғарғы Соттың 2002 жылғы 6 желтоқсандағы № 25 құқықтық қаулысын мұқият зерделейтін болсақ, онда мынадай тұжырымдар айқын:
1. Қылмыстық сот ісін жүргізудегі жариялылықты шектеу тек қана («тек қана») «мемлекеттік құпияны қорғау, іске қатысушы адамдардың өмірінің интимдік аспектілері туралы мәліметтерді жария етуді болдырмау, жәбірленушілердің, куәлардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында мүмкін болады және басқа да адамдар, олардың отбасы мүшелері немесе жақын туыстары кәмелетке толмаған сотталушылардың мүдделерін қорғайды» (Нормативтік қаулының 6-тармағы).
Бұл жерде судья, Қарағанды облыстық сотының хатында көрсетілгендей, «осы істі алқабилердің қатысуымен қарауға байланысты жариялылықты шектеді... өйткені олар [бұқаралық ақпарат құралдарындағы мақалалар] алқабилер арасындағы пікір мен белгілі бір теріс пікірге ықпал етуі мүмкін». Жариялылықты шектеудің мақсаты заңда тікелей көзделмеген, сондықтан судьяның осы мақсатқа жету үшін жариялылықты шектеуге құқығы жоқ.
2. Заңнамада қылмыстық сот ісін жүргізуде жариялылықты шектеудің белгілі бір тәсілдері ғана қарастырылған: істі жабық сот отырысында қарау, сондай-ақ фото -, аудио- және бейнежазбаны шектеу. Судьяның сот талқылауының жариялылығын шектеудің ешқандай өзге тәсілдерін пайдалануға құқығы жоқ. Мысалы, судья процеске қатысушылардың кез-келгенінің көзін уақытша жауып, қарамауын, құлағын жабуын, блокнотқа жазбауын талап етуге құқылы емес, судья ашық сот отырысына қатысып отырғандарға алынған мәліметтерді жария етуге (оларды достарымен, әлеуметтік желілерде талқылауға) және т. б. тыйым салуға құқылы емес.
Бұл жағдайда судья Қарағанды облыстық сотының хатынан көрініп отырғандай, «іске қатысушы журналистерге істі қарау аяқталғанға дейін істің және сот процесінің мән-жайлары туралы мәліметтерді жариялауға тыйым салды». Жариялылықты шектеудің бұл әдісі заңда көзделмеген, сондықтан судья оны қолдануға құқылы емес еді. Сонымен қатар, ашық сот отырыстарына қатысқан журналистерге жариялауға тыйым салу (Қарағанды облыстық соты журналистерді қате іске қатысады деп атады) оларға істің және сот процесінің мән-жайлары туралы мәліметтерді судьяға тыйым салынбайтын басқа адамдарға (оның ішінде басқа журналистерге) жай ғана айтуға (жарияламауға) тыйым салмайды. Немесе бұл ақпаратты басқа адамдар (журналистерден басқа) біреуге айта алады және ақпарат кез-келген жерде заңды түрде жарияланады. Яғни, жариялылықты шектеудің бұл әдісі заңсыз ғана емес, сонымен бірге мүлдем тиімсіз.
Жалпы алғанда, заң судья жабық сот отырысын өткізуге құқылы болған кездегі мақсаттарды қатаң шектейді, нормативтік қаулының 2-тармағы соттарды «фактілерді... азаматтардың сот залына қатысудан негізсіз бас тартуына жол бермеуге» міндеттейді, бірақ судья бұл жағдайда осы ережелер мен шектеулерді толығымен жоққа шығарды және ресми түрде ашық сот ісін жүргізуді, сондай-ақ журналистерді сот залына кіргізуді қамтамасыз ете отырып, іс жүзінде өзінің кәсіби міндеттерін орындауға тыйым салынған журналистердің қатысуымен жабық сот отырысын өткізеді. Бұл заңды бұзушылық болмаса басқа не? Ең бастысы – судья неге сот отырысын тікелей жабық деп жарияламай, осылай әрекет етеді? Өйткені ол жабық отырыс өткізуге заңдық негіздер жоқ екенін жақсы түсінеді!
Сондай-ақ айта кететін бір жайт, егер бұл жағдай Қарағанды облыстық сотының соңынан Жоғарғы Сот бекітетін болса, онда мұндай жағдайда алқабилердің қатысуымен Қазақстандағы барлық қылмыстық істер (аса ауыр қылмыстар бойынша резонанстық істер) заңды негіздерсіз кенеттен жабық сот отырыстарында қаралатын болады. Егер бұл қоғамның құқықтарына, заңдарда бекітілген жария және ашық сот процесінің принципіне тағы бір өрескел шабуыл болса, онда не істеу керек? Мүмкін, бұл «сынақ» болашақта осы жылдың қаңтар оқиғаларына қатысушыларға қатысты істерді жабық сот отырыстарында қарау үшін дәл осындай қағида бойынша өтіп жатқан шығар?
Менің ойымша, ашық сот отырысына қатысқан журналистерге қылмыстық іс және сот процесі туралы кез-келген мәліметтерді жариялауға тыйым салған судьяның іс-әрекетінде Қылмыстық кодекстің 158-бабының 2-бөлігінде көзделген құқық бұзушылық (өзінің қызмет бабын пайдалана отырып, журналистің заңды кәсіби қызметіне оны ақпарат таратудан бас тартуға мәжбүрлеу арқылы кедергі жасау) белгілері анық байқалады. Қарағанды облыстық соты төрағасының міндетін атқарушының іс-әрекетінде аталған құқық бұзушылыққа қатысты белгілер байқалады.
