Сот журналисті мақаланың кейіпкерінен кешірім сұрауға міндеттей алады ма? «Әділ сөздің» құқықтық сараптамасы

«Әділ сөз» қоры үш талапкердің «Эксклюзив» басылымына қатысты ісіне құқықтық шолу дайындады. Астананың Есіл аудандық соты «Эксклюзив» басылымын жарияланған материалдарды теріске шығаруды жариялауды міндеттеп қана қоймай, сонымен бірге талапкерлерден «кешірім сұрауға» міндеттеді. Журналистер сот шешіміне шағымданып, «Әділ сөз» қорынан құқықтық көмек сұрады.

Қолданыстағы заңнамаға сәйкес судья заң талабына және жеке нанымына сәйкес шешім қабылдайды. Бұл ретте оның заң шеңберінен шығуға, оны қандай да бір жолмен өзгертуге және толықтыруға, қосымша жазалау түрін ойлап табуға немесе процеске қатысушыларға заңда көзделмеген міндеттер жүктеуге құқығы жоқ.
 «Әділ сөз» қоры судьялардың өз шешімдері мен қаулыларын заңдарда, заңға тәуелді актілерде тікелей және анық көрсетілмеген талаптармен толықтыруға құқығы жоқ екендігіне назар аударады. Процеске қатысушыларға ҚР қолданыстағы заңнамасында көзделмеген жазаларды немесе мiндеттердi өз бетiнше тағайындағаны үшiн судьялар жауапқа, ең болмағанда тәртiптiк жауапқа тартылуға тиiс.

«Эксклюзив» басылымының жағдайы

Мақаланың кейіпкері журналистерге екі жылдан бері жалғасып келе жатқан мұра үшін күрес туралы айтып, қарсыластарының жабайы Арман ҰҚТ-мен байланысы бар екенін мәлімдеген. Сұхбатта аты-жөні аталған үш азамат төрт айыпталушының, соның ішінде оқиғаны жариялаған «Эксклюзивтің» үстінен сотқа шағым түсірді.
Сот үш жауапкерге жарияланған ақпаратты жоққа шығаруды, үш талапкердің әрқайсысына 200 мың теңгеден төлеуді, өкілдердің соттағы шығындарын өтеуді (үшеуі үшін 920 мың теңге) және видеохабарлама форматында талапкерлерден кешірім сұрауды міндеттеді. Төртінші жауапкер жарық көрген мақаланы қайта жариялағандықтан кінәсіз деп танылды.

Жағдайды талдау

Азаматтық кодекстің 9-бабының 1-тармағына сәйкес азаматтық құқықтарды қорғау тәсілдері тек заңмен белгіленуі мүмкін. Бұл сотта ешкімнің ештеңе талап етуге құқығы жоқ, тек заңдарда тікелей жазылған нәрсені ғана талап етуге құқығы бар деген сөз.
Ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделді қорғау туралы талап арыздармен жүгінген кезде талапкер соттан жауапкерді шындыққа сәйкес келмейтін беделін түсіретін мәліметтерді теріске шығаруды, сондай-ақ моральдық зиян үшін ақшалай өтемақы өндіріп алуды міндеттеуді сұрауға құқылы. Заңда басқа ештеңе қарастырылмаған. Ал сотталушы істің осы санаттары бойынша бағалау үкімдері (пікірлері) үшін мүлдем жауап бермейді, бұл Жоғарғы Соттың 2015 жылғы 27 қарашадағы №7 «Соттардың моральдық зиянды өтеу туралы заңнаманы қолдануы туралы» нормативтік қаулысының 17-тармағында тікелей көрсетілген.
Демек, жауапкерді ашық түрде кешірім сұрауға мәжбүрлеу туралы талапты сот мүлде қарай алмайды, өйткені азаматтық құқықтарды қорғаудың мұндай әдісі заңда көзделмеген.

Сонымен қатар, кешірім сұрау - кешірім сұраушының болған оқиға туралы жеке пікірі. Әр адам өз пікіріне құқығы бар, және ешкімнің (тіпті соттың да) өз пікірін өзгертуге мәжбүрлеуге құқығы жоқ. Сот үкім шығарған кезде де адамды қылмысқа кінәлі деп таба алады, бірақ оны өз кінәсін мойындауға міндеттей алмайды (бұл сотталушының құқығы, бірақ міндеті емес).
Өз пікірін білдіру құқығы жеке тұлғаның абырой мен қадір-қасиетке тікелей байланысты шұғыл, табиғи құқығы. Конституцияның 12-бабының 2-тармағына сәйкес адамның құқықтары мен бостандықтары туғаннан бастап әрқайсысына тиесілі, абсолютті және ажыратылмайтын деп танылады, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуын айқындайды.
Сот шешімімен кешірім сұрауға мәжбүрлеу - нонсенс, жеке тұлғаны қорлау. Талап қоюшының ар-намысы мен қадір-қасиетін қорғай отырып, сот жауапкердің ар-намысы мен қадір-қасиетін бір мезгілде төмендетеді. Азаматтық іс жүргізу кодексінің 9-бабында: азаматтық іс бойынша іс жүргізу кезінде азаматтық процеске қатысушы адамның ар-намысын немесе қадір-қасиетін қорлайтын әрекеттерге тыйым салынады.

Ал егер жауапкер сот шешіміне қарамастан кінәсін мойындамаса және кешірім сұраудан бас тартса? Мемлекет мұндай адамды сот шешімін орындамағаны үшін Қылмыстық кодекстің 430-бабы бойынша қылмыстық жауапкершілікке тартады және оны бас бостандығынан айырады ма? Сонда біздің мемлекет физикалық қуғын-сүргінге ұшырап камера алдында кешірім сұрауға мәжбүрлейтін баскесерлерден қалай ерекшеленеді?
Демек, соттың жауапкерді көпшілік алдында талап қоюшыдан кешірім сұрауға мәжбүрлеу туралы шешімін қанағаттандыруға болмайды. Өйткені, сот Қазақстан Республикасының атынан өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде таныта отырып, оның ең қымбат қазынасы адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып табылатын шешім қабылдайды (Конституцияның 1-бабы).

«Әділ сөздің» ұсынысы

«Әділ сөз» қоры барлық деңгейдегі судьяларға өз шешімдері мен қаулыларын заңдарда және заңға тәуелді актілерде тікелей және анық көрсетілмеген талаптармен толықтыруға, сондай-ақ оларға осындай шешімдер шығарудың салдарын түсіндіруге құқығы жоқ екенін түсіндіруге тиіс. Процеске қатысушыларға Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасында көзделмеген жазаларды немесе мiндеттердi өз бетiнше тағайындағаны үшiн судьялар жауапқа, ең болмағанда тәртiптiк жауапқа тартылуға тиiс. Азаматтар мен заңды тұлғалардың мұндай шешімдерді қабылдауға қатысты шағымдануының нақты және түсінікті механизмі қажет, ол сот процесіне қатысушыларға жеткізілуі тиіс. Мұндай шешімдерге шағымдар тіркеліп, есепке алынуы керек, егер олар кез келген судьяға қатысты тұрақты түрде кездессе, ол судья атқаратын қызметіне лайық па деген мәселе қою қажет.