Құқықтық сараптама: Кісі өлтірушінің суретін жариялауға бола ма? Конституциялық соттың шешімін Атырау қалалық соты қалай айналып өтті
2023 жылы 15 жасар қызды зорлап өлтіргені үшін 2014 жылы өмір бойына бас бостандығынан айырылған Сергей Наумцев ҚР Конституциялық сотына конституциялық құрылысты, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын қорғау мақсатында адамның фотосуретін оның келісімінсіз жариялауға мүмкіндік беретін «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Заңның 14-бабының 1-1-тармағы 3-тармақшасы Конституциясына сәйкес емес деп тануды талап етіп шағымданды.
Конституциялық сот еліміздің негізгі заңынан қайшылық таппады және БАҚ-тың қылмыскердің суретін жариялауға рұқсат сұрамау құқығын мойындады.
Ақтөбе қалалық соты да осы қисынды дұрыс деп танып, 2022 жылдың 21 қыркүйегінде Наумцевқа өзінің бейнесіне құқығын қорғау туралы талабын қанағаттандырмады. 2024 жылы Наумцев «Диапазон» басылымының мақаласын қайта басқан «Ақ Жайық» газетіне шағым түсірді.
Атырау қалалық сотының судьясы Жасур Момынжанов Конституциялық соттың қаулысын да, Жоғарғы Соттың 2016 жылғы 15 қаңтардағы №1 «Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Сот актілерін қайта қарау жөніндегі сот төрелігіне қол жеткізу құқығы және өкілеттіктері туралы» қаулысын да, «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» ҚР Заңының 14-бабы 1-1-тармағы 3 тармақшасында, ҚР «Дербес деректер және оларды қорғау туралы» Заңының 9-бабында елемей шағымды қанағаттандырды.
«Ақ Жайық» газетінің кейсі
2013 жылы Сергей Наумцев Ақтөбе қаласында 15 жасар оқушы қызды зорлап өлтіргені туралы жергілікті «Диапазон» газетінде мақала жарияланған. Бұл мақаланы атыраулық «Ақ Жайық» газеті көшіріп басады. 2014 жылы оқушы қызды зорлап, өлтірген Наумцев өмір бойына бас бостандығынан айырылды.
2022 жылы Наумцев «Диапазон» газетіне қарсы өзінің бейнесіне құқығын қорғау үшін сотқа шағым түсірді, өйткені газет оның келісімінсіз мақалада фотосуретін жариялады.
Ақтөбе қалалық сотының 2022 жылғы 21 қыркүйектегі шешімімен Наумцевтің талап арызы қанағаттандырылмады, өйткені «БАҚ туралы» Заңның 14-бабының 1-1-тармағының 3) тармақшасына сәйкес егер бейнеленетін адамды пайдалану конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адам құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатында жүзеге асырылатын болса, бейнеленетін адамның келісімі талап етілмейді.
Журналистер дәл осы заң нормасын басшылыққа алады, олар жасаған әрекеттері үшін көпшіліктің масқарасы мен айыптауын ескере отырып, ешқашан өз еркімен жариялауға келісім бермейтін барлық құқық бұзушылардың суреттерін жариялайды. Бірақ бұл норма құқық бұзушылардың өз бейнесіне құқығын саналы түрде шектейтіні қоғам үшін өте маңызды, сондықтан ықтимал құқық бұзушылар сот анықтаған жазадан ғана емес, тыйым салынған әрекетті кім жасағанын нақты білуі керек қоғамның моральдық айыптауынан да сақ болады. Сондықтан, мысалы, Жоғарғы сот құқық бұзушылардың тегін жасырмай, сот актілерін жариялайды. Мұндай ақпаратты ашу болашақ құқық бұзушылықтардың алдын алу үшін қажет, олар бүкіл елге масқара болудан қорқып, қылмыс жасалмауы мүмкін. Бұл қалыпты жағдай.
2023 жылы Наумцев Конституциялық сотқа «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Заңның 14-бабының 1-1-тармағының 3) тармақшасын Конституцияға сәйкес емес деп тану туралы шағымданды. Конституциялық Соттың 2023 жылғы 21 сәуірдегі №11 қаулысымен «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Заңның осы нормасы Конституцияға сәйкес деп танылды.
2024 жылы Наумцев 2013 жылғы мақалаға қатысты тағы да арызданды, онда оның келісімінсіз жарияланған өз бейнесіне құқығын қорғауды сұрайды. Бірақ жауапкер ретінде атыраулық «Ақ Жайық» газетін көрсетеді.
Атырау қалалық сотының 18.07.2024 жылғы шешімімен Наумцевтің «Ақ Жайық» газетінің иесіне берген талабы қанағаттандырылды. Судья қызды зорлап өлтірушінің бейнесін оның келісімінсіз жариялау салдарынан азап шекті деп есептеді және бұл азапты 30 мың теңгеге бағалады.
Жағдайды талдау
Атырау қалалық сотының судьясы Ж.М. Момынжанов «Дербес деректер және оларды қорғау туралы» Заңды қолдану арқылы «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Заңның көрсетілген нормасын айналып өтуге тырысты, оған сәйкес дербес деректерді жинауға, өңдеуге және таратуға дербес деректер субъектісінің келісімімен жол беріледі. Мұнда да атыраулық судья қандай да бір себептермен журналистер мен БАҚ-қа жалпы ережеден шығатын «Дербес деректер және оларды қорғау туралы» Заңның 9-бабын қолданбаған.
Ол Конституциялық соттың қаулысын да елемеді, онда бұл нақты көрсетілген: «Қаралып отырған тармақшаны Конституцияның 39-бабы 1-тармағының шарттарымен салыстыру шектеулер:
заңмен белгіленген;
қажет деп санауға болады, өйткені ол нақты жағдайларда мемлекет пен қоғамның шұғыл қажеттіліктеріне жауап береді. Бұл қажеттіліктер адамның жеке өміріне араласпау, жеке және отбасылық құпияны сақтау (мысалы, іздеу іс-шараларында, жоғалған адамдарды іздеуде, құқық бұзушылықтан зардап шеккендерді анықтауда және т.б.) мүдделерінен басым болуы мүмкін. Құқық қолдану практикасы процесінде мұндай араласудың жол берілуін бағалау кезінде жеке өмірге қол сұғылмаушылық құқығын (бейнелеу құқығын қоса алғанда) және адамның жеке өміріне араласудың жария қажеттілігін өлшеу мәселелері ескерілуге тиіс;
конституциялық танылған мақсаттарды көздейді: конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын қорғау;
болып табылады.
Жоғарыда аталған мақсаттарға қарастырылып отырған шектеуді қолдану арқылы қол жеткізуге болады (суретті тұлғаның келісімінсіз тарату), бұл артық емес. Белгілі бір жағдайдағы шектеуден алынған әлеуметтік пайда оның келтірген зиянынан көп болуы мүмкін.
«Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Заңның 14-бабының 1-1-тармағының 3) тармақшасында көзделген ерекшеліктердің (шектеулердің) мақсаттары Конституцияның 39-бабының 1-тармағында көзделген шектеулердің мақсаттарымен тура мағынада сәйкес келеді, бұл қаралып отырған іс бойынша адам құқықтары мен бостандықтарын шектеуге конституциялық көзқарасты сақтау».
2022 жылы Ақтөбе қалалық соты Наумцевке «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Заңның негізінде өз бейнесіне құқығын қорғау туралы талабын қанағаттандырмады, ал 2024 жылы Атырау қалалық соты «Дербес деректер және оларды қорғау туралы» Заңның негізінде дәл осындай талап арызды Жоғарғы Соттың «Сот практикасының біркелкілігіне қол жеткізу заңдылықты қамтамасыз ету, адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қорғау міндеттеріне байланысты» деген қаулысын ұмытып кеткендей қанағаттандырды.
«Әділ сөздің» ұсынысы
АІЖК-нің 438-бабы 6-тармағының 3) тармақшасына сәйкес соттардың құқық нормаларын қолданудағы біркелкілікті бұзуы сот актісін кассациялық тәртіппен қайта қарауға әкеп соғады. «Әділ сөз» сөз бостандығын қорғаудың халықаралық қоры Атырау облыстық соты апелляциялық сатыда істі қарау кезінде жіберілген қатені түзетеді, заңдылықты және Қазақстан Республикасының аумағында заңдардың біркелкі қолданылуын қалпына келтіреді деп сенеді.
