Астана қаласының Есіл аудандық соты сот парадоксын тудырды: теріске шығаруды ЕКІ рет жариялауға мәжбүрледі

Бір құқық бұзушылық үшін екі рет жазалауға бола ма? Қазақстан заңнамасына сәйкес, бір құқық бұзушылық үшін ешкім екі рет жауапқа тартылмайды. Бірақ парадоксты Астана қаласы Есіл ауданының соты жасады қазақстандық БАҚ ар-намыс пен қадір-қасиетті қорғау туралы талап бойынша теріске шығаруды екі рет жариялауға мәжбүр.

«Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау халықаралық қоры ұлттық екі басылымға ар-намысты, қадір-қасиетті қорғау және моральдық зиянды өндіріп алу туралы талап бойынша құқықтық көмек көрсетті. Азамат Ш. өз тарихын екі БАҚ-қа айтып берді. Бұл оқиғаның соңы екі басылым да, басылым кейіпкері де іс бойынша жауапкер болып шықты. 2023 жылғы 13 наурызда Астана қаласының Есіл аудандық соты интернет-ресурстың меншік иесі мен автор (ақпарат көзі) азамат Ш-ны жарық көрген мәліметті шындыққа жанаспайды деп танып теріске шығаруға міндеттеді. Екі басылымда теріске шығару жариялады. Бірақ үшінші жауапкерде проблема туындады. Талапкерлер мен сот орындаушысы басылымның кейіпкері (БАҚ-та жұмыс істемейтін және медиа саласына мүлдем қатысы жоқ) теріске шығаруды жарияламады, демек ол сот шешімін орындамады деп санады. Азамат Ш-ға қатысты атқарушылық іс қозғалды.
Парадокс: теріске шығару жарияланды, бірақ екінші рет сот орындаушысы теріске шығаруды тағы бір рет, енді автордың атынан жариялауды талап етеді.

Нәтижесінде, мақала кейіпкерінің өзі атқарушылық іс қозғауды заңсыз деп тану үшін алдымен сот орындаушысын сотқа беруге мәжбүр болды, кейін одан жеңілген соң оның атынан БАҚ-та шағымда теріске шығаруды тағы бір рет жариялауды талап етті. 

Астана қаласы Есіл аудандық сотының 2023 жылғы 13 наурыздағы шешімі дауды шешудің орнына неліктен жаңа азаматтық дау мен жаңа сот ісін қозғауға негіз болды? Сот шешімін орындау үшін жауапкер (борышкер) басқа сот шешімін шығарту үшін сотқа жүгінуге мәжбүр болуы мүмкін бе?

«Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау қоры аталған сот шешімін бұқаралық ақпарат құралдарында ақпарат таратуға әкімшілік өкілеттігі жоқ мақала кейіпкеріне БАҚ-тағы мәліметті теріске шығару міндетін негізсіз жүктеуге байланысты Жоғарғы Сот қайта қарайды деп үміттенеді.

Аудандық соттың шешімі Азаматтық кодекстің 143-бабының 2-тармағына негізделгенін мойындаймыз: егер азаматтың немесе заңды тұлғаның ар-намысына, қадір-қасиетіне немесе іскерлік беделіне нұқсан келтіретін мәліметтер бұқаралық ақпарат құралдарында таратылса, олар сол бұқаралық ақпарат құралдарында тегін теріске шығарылуы тиіс. 

Сондай-ақ, «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Заңның 25-бабының 2-тармағына сәйкес жауапкершілік
Бұл ретте, біз Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 1992 жылғы 18 желтоқсандағы Нормативтік қаулысының 7-тармағына назар аударғымыз келеді. N6 «Жеке және заңды тұлғалардың ар-намысын, қадір-қасиетін және іскерлік беделін қорғау туралы заңнаманы сот практикасында қолдану туралы»: егер талап арызда баспасөзде, басқа да бұқаралық ақпарат құралдарында (радио, теледидар және т. б. бойынша хабарлама) таратылған мәліметтерді теріске шығару туралы талап болса, жауапкер автор және тиісті бұқаралық ақпарат құралы болады. Сот АК-нің 143-бабының 2-тармағына сәйкес талапкерге зиян келтіретін, шындыққа сәйкес келмейді деп танылған мәліметтерді жоққа шығару міндетін жүктеуге құқылы.

Мұндай ақпаратты автордың аты-жөнін көрсетпей (мысалы, редакциялық мақалада) жариялаған немесе басқаша таратқан кезде іс бойынша тиісті бұқаралық ақпарат құралы жауапкер болып табылады.

Мәселені шешкен кезде  қай адамға теріске шығаруды жариялау міндетін жүктейтінін анықтап алу керек. Сот істі қарау кезінде бұл адамның осы БАҚ-та ақпарат таратуға әкімшілік-өкілеттігі бар екенін сенімді түрде анықтауы керек.

Бұл адам әдетте бұқаралық ақпарат құралдарының иесі болып табылады. Шындыққа сәйкес келмейтін ақпаратты қамтитын материалдың авторы көп жағдайда БАҚ иесімен жасалған еңбек немесе азаматтық-құқықтық шарт бойынша қызметкер ғана болып табылады немесе БАҚ үшін ақпарат көзі ретінде әрекет етеді.

Бұқаралық ақпарат құралдарының тәжірибесіне сүйене отырып, автор (журналист), әдетте, материалды (ақпаратты) тек жариялауға дайындайтынын немесе беретінін, ал ақпаратты таратуды БАҚ иесі жүзеге асыратынын атап өткіміз келеді. Журналистің осы БАҚ иесінің еркінен тыс бұқаралық ақпарат құралдарында материал жариялауға (таратуға) заңды құқығы жоқ яғни, бұқаралық ақпарат құралының иесі автор (журналист) дайындаған немесе ұсынған материалды жариялауға (таратуға) да, жариялаудан бас тартуға да құқылы.

Теріске шығаруды жариялау – ақпаратты тарату әрекеті. Демек, сот авторды (журналисті) автордың (журналистің) ақпаратты таратуға әкімшілік өкілеттігі жоқ. Оған теріске шығаруды бұқаралық ақпарат құралдарында таратуды (жариялау) міндеттей алмайды.
2023 жылғы 13 наурыздағы Астана қаласы Есіл аудандық сотының шешімі тығырыққа тіреледі, онда сот басылымның кейіпкері – азамат Ш.-ны БАҚ-та теріске шығаруды міндеттеді, онда ол ақпаратты таратуға әкімшілік өкілеттігі жоқ және сот шешімін объективті түрде орындауға мүмкіндігі жоқ.

«Әділ сөз» қоры бұл парадоксты жағдайдан шығудың заңды жолдарының бірі ретінде келесі тәсілді қарастырады:
«Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы» Заңның 104-бабының 1-тармағына сәйкес сот орындаушысы борышкерге белгілі бір іс-әрекеттер жасауға міндеттейтін атқарушылық құжаттың орындалуы туралы хабарлама жібереді, егер мұндай әрекеттерді борышкердің өзі ғана жасай алатын болса. Тиісінше, егер борышкер ақпаратты таратуға әкімшілік өкілеттігі жоқ БАҚ-та теріске шығаруды объективті түрде жариялай алмаса, сот орындаушысы «Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы» Заңның 51-бабының негізінде сотқа атқарушы құжат берілген шешімді түсіндіру үшін жүгінуге тиіс. Сот қалыптасқан жағдайда автордың теріске шығаруды жариялау жөніндегі міндеті БАҚ иесі теріске шығаруды жариялаған сәттен бастап немесе автор теріске шығаруды БАҚ иесіне жіберген сәттен бастап орындалды деп есептелетінін түсіндіре алады. Сонда азамат Ш-ға сот шешімін орындау үшін тағы бір сот ісін қозғаудың қажеті болмас еді.

Сонымен қатар, Астана қаласының азаматтық істер жөніндегі ауданаралық сотының құрметіне азамат Ш-ның БАҚ иесіне соттың басқа шешімін орындау мақсатында қозғалған талап қоюы бойынша азаматтық іс тоқтатылғанын айтқымыз келеді, өйткені сот шешімі жаңа азаматтық-құқықтық дау туғызбай, атқарушылық іс жүргізу шеңберінде орындалуы тиіс.

 «Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау халықаралық қоры аталған БАҚ-та ақпаратты таратуға әкімшілік өкілеттігі жоқ басылым кейіпкері туралы бұқаралық ақпарат құралдарында ақпаратты теріске шығару міндетін негізсіз жүктеуге байланысты аталған сот шешімі жоғарыда аталған негіздер бойынша қайта қаралады, Жоғарғы Соттың судьясы Кейкібасова З.Б. 2023 жылғы 25 желтоқсандағы Астана қаласы Есіл аудандық сотының 2023 жылғы 13 наурыздағы шешімін кассациялық сатыдағы сот отырысына қайта қарауға жібереді, деп үміттенеді.