Amicus curiae: мемлекеттік орган ашық жариялаған деректі пайдаланғаны үшін журналисті жауапқа тарту заңды ма?

ҚР қолданыстағы заңнамасына сәйкес шығарылған үкім туралы ақпарат ашық, жария болып табылады және Жоғарғы Соттың сайтында орналастырылады. Алайда, бұл ақпаратты мақалада пайдалану құқық қорғау органдары тарапынан қылмыс деп танылды. Конституция заңдардың біркелкі қолданылуын көздейтініне қарамастан, сол ақпаратты мемлекеттік органдарға жариялауға болады, ал журналистерге жариялауға болмайды?

Олег Гусев кейсі

Теміртаулық журналист Олег Гусев өз материалында мақаласының кейіпкері бұрын сотталғанын жазды. Әйел авторды жеке деректерді таратты деп айыптап, құқық қорғау органдарына арызданды. Алматы қаласының полициясы ҚР ҚК 147-бабының 5-бөлігінде көзделген (масс-медиада дербес деректерді заңсыз тарату нәтижесінде адамның құқығы мен заңды мүддесіне елеулі зиян келтіру) ауыр қылмыс жасады деп айыптады. Бұл қылмыс бойынша санкция 3 жылдан 7 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруды көздейді.

Жағдайды құқықтық талдау

Журналистің бұрын Жоғарғы Соттың ресми сайтында орналастырылған азаматтың соттылығы туралы мәліметтерді жариялауы дербес деректерді заңсыз тарату ретінде қарастырылмайды. «Дербес деректер және оларды қорғау туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 6-бабына сәйкес дербес деректер қолжетімділігі бойынша жалпыға қолжетімді және қолжетімділігі шектеулі болып бөлінеді. Жалпыға қолжетімді дербес деректер – бұл жеке деректер немесе Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес құпиялылық талаптары сақталмайтын ақпарат.

Сот қаулыларында, оның ішінде құқық бұзушының толық аты-жөні, іс-әрекеттің саралануы және тағайындалған жаза көрсетілген тұлғалардың соттылығы және әкімшілік жауапкершілігі туралы мәліметтер жария болып табылады және еркін таратылуы мүмкін. Бұл Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 29-бабының 3-бөлігінен, сондай-ақ ӘҚБтК-нің 21-бабының 1-бөлігінен тікелей туындайды. Жоғарғы Сот жеке тұлғаларды қылмыстық және әкімшілік жауапкершілікке тарту туралы үкім мен қаулыларды өзінің веб-сайтында жалпыға қолжетімді жерде орналастырады және ол қоғамдық ақпараттың сенімді көзі болып табылады.

Осылайша, журналист барлық азаматтарға қолжетімді, жарияланған мәліметтерді пайдаланды. Көпшілікке қолжетімді ақпаратты қайталап тарату қылмыстық құқық бұзушылық болып табылмайды.

Бұл жағдайда қылмыстық қудалау Қазақстан Республикасы ратификациялаған Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 19-бабында бекітілген сөз бостандығын ғана емес, қоғамның ақпаратты еркін алу (Қазақстан Республикасы Конституциясының 20-бабы) құқығын да бұзады.

Ресми ақпаратты пайдаланғаны үшін қылмыстық қудалау chilling effect — журналистік қызметті тежейді, журналист жазадан қорқып, тіпті шынайы мәліметтерді жариялаудан бас тартатын болады. Бұл еркін және жауапты журналистиканың негізін бұзады, сот пен құқық қорғау жүйесін қоғамдық бақылауға кедергі келтіреді.

Адам құқықтары жөніндегі Еуропалық сот тәжірибесі ресми дереккөздерден алынған сенімді ақпаратты жариялау, тіпті жеке тұлғаларға қатысты болса да, қоғамдық мүддені жүзеге асыру ретінде қорғалуы тиіс дейді. Бұл әсіресе қоғамға қауіпті қылмыс үшін жауапкершілікке тарту туралы ақпаратқа қатысты.

Сонымен қатар, 2023 жылғы 21 сәуірдегі өзінің нормативтік қаулысында Қазақстан Республикасының Конституциялық соты БАҚ-тың азаматтардың бейнесін олардың келісімінсіз тарату құқығын қорғағанын және жеке өмірге, жеке және отбасылық құпияға қол сұғылмаушылық, өзінің ар-намысы мен қадір-қасиетін қорғау құқығын шектеу: «Өз бейнесіне құқық азаматтардың басқа құқықтарын, атап айтқанда ақпаратты еркін алу және тарату құқығын жүзеге асыруда негізсіз қиындықтар тудырмауы керек (Конституцияның 20-бабы), сондай-ақ бұқаралық ақпарат құралдарының қоғамдық мүддені тудыратын оқиғалар туралы және оларға қатысушы немесе олармен байланысты адамдар туралы ақпарат беруіне кедергі жасамауы керек» екенін еске саламыз.

Аталған нақты қаулыда қаралған мәселе бұқаралық ақпарат құралдарында бейнелерді пайдалану мәселесіне қатысты болғанына қарамастан, құқықтық ұқсастығына сүйене отырып, заңмен шектелмеген жағдайларда қоғамның оқиғалар мен оған қатысушы тұлғалар туралы ақпарат алу құқығы басымдыққа ие деген қорытынды жасауға болады.

Демек, журналист Олег Гусевті мақаласында Жоғарғы Соттың сайтында жарияланған соттылық туралы мәліметтерді жариялағаны үшін қылмыстық қудалау сөз бостандығы мен Қазақстан Республикасының ақпаратына қол жеткізудің негізгі қағидаттарына қайшы келеді және журналистердің кәсіби қызметін шектеудің қауіпті прецедентін жасайды.

«Әділ сөз» қоры Олег Гусевке қатысты сотқа дейінгі тергеу тоқтатылады, азаматтардың ақпаратты еркін алу конституциялық құқығы бұзылмайды, ал Қазақстан Республикасының барлық журналистері қол жетімді мәліметтерді еркін жариялай береді деп үміттенеді.