Қазақстандағы сөз бостандығының бұзылуы 2023 жылдың 12-19 қаңтары аралығы

«Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау халықаралық қоры 2023 жылдың 12-19 қаңтары аралығында Қазақстандағы сөз бостандығы, ақпарат алу және тарату құқығының жағдайына зерттеу жүргізді.

19 қаңтар

Вадим Борейко, «ГиперБорей» (Алматы қ.)

Франция елшісі Вадим Борейкоға қолдау білдірді

«ГиперБорей» YouTube арнасының авторы әрі жүргізушісі, 19 қаңтарға қараған түні қауіп-қатерге тап болған журналист Вадим Борейко бұл оқиғаны өзінің кәсіби қызметімен байланыстырады.

Журналист әлеуметтік желіде: «Мен пәтерімнің есігін белгісіз біреулер (құрылыс көбігімен) желімдегенін кәсіби қызметіммен байланыстырдым. Кіреберіс есікке менің YouTube каналымның атауын жазып кеткен. Айтпақшы, мен бұл жазба туралы полицейлерден білдім» деп жазды.

Борейконың шақыртуымен келген жедел топты Бостандық аудандық ІІБ бастығы, полиция подполковнигі Нұрлан Нұрқасымов басқарды.

Вадим Борейко бұл іс бойынша өзіне белгілі мәліметтерді жария етпеу туралы қол хат беруден бас тартты. Өйткені, мұнда мемлекеттік құпия жоқ.

Борейко Facebook-те: «Қазақстандағы журналистер, әсіресе, «жүйелі емес» және мен сияқты жалғыз жұмыс істейтін журналистер ештеңеден қорғалмаған. Біздің жалғыз қорғаныс құралымыз – барынша жария ету. Мен басқа жолды көрмеймін» деп жазды.

Алматының Бостандық ауданы полиция басқармасы жанындағы полиция бөлімі қазіргі уақытта «болған оқиғаның мән-жайын толық, жан-жақты және объективті зерттеуді қамтамасыз етуге, сондай-ақ күдіктілерді анықтау мен ұстауға бағытталған шаралар қабылданып жатқанын» хабарлады. Қандай бап бойынша тергеу жүргізілгені туралы полиция хабарламады.

Вадим Борейко: «журналистерді қорқыту акцияларын «ұсақ бұзақы» ретінде анықтау ешқандай нәтиже бермейді. Мұндай акциялар қайтадан қайталанатынына сенімді» және тапсырыс берушіні анықтауға назар аудару керек» деді.

Журналист жазбасында қолдағандардың барлығына алғысын білдірді. Журналистке Францияның Қазақстандағы елшісі Дидье Канессе мырза да қолдау көрсетті.

Дидье Канесстің хатында: «Сізге жасалған қудалау мен қорқыту әрекеттері мені қатты таң қалдырды. Қиын сәтте менің қолдауыма сеніңіз. Сіздің баспасөз бостандығы үшін күресіңіз Қазақстанның болашағы үшін маңызды.

Осы сәтті пайдалана отырып, журналист ретінде мақтауға тұрарлық талантыңызбен атқарып жатқан жұмысыңызға ризашылығымды білдіргім келеді. Сізге осы қиын салада табыс тілеймін» делінген.

«Әділ сөз» заңгері Сергей Уткиннің түсініктемесі:

Бұл заңсыз әрекеттер Қылмыстық кодекстің 158-бабының 2-бөлігінде (Журналистің заңды кәсіби қызметін жүзеге асыруға кедергі келтіретін жағдайлар жасау, оның немесе туыстарының мүлкіне нұқсан келтіру арқылы журналистің заңды кәсіптік қызметіне кедергі жасау,) көзделген қылмыс белгілері ретінде қарастырылған.

19 қаңтар

Денсаулық сақтау министрлігі ДДҰ веб-сайтына қолжетімділікті қалпына келтіру туралы хабарлады

2022 жылғы 14 қазанда Алматы облысы Талғар аудандық сотының шешімімен Қазақстан Республикасында Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының ресми сайтына (www.who.int) кіруге шектеу қойылды. Судьялар мұндай шешімге осы ресурста пайдаланушыларға суицидтің егжей-тегжейлі әдістері мен ұсыныстары түрткі болды.

Қазақстандық тараптың ұсынысы бойынша ДДҰ-ның ресми сайтында (www.who.int) суицид туралы ақпараттық бюллетень өзгертілді.

Қазіргі уақытта ДДҰ-ның ресми сайты қалыпты жұмыс істеп тұр және жалпыға қолжетімді.

18 қаңтар

Самал Ибраева, Ulysmedia.kz (Алматы)

Хакерлер Ulysmedia жобасының жетекшісінің, оның балаларының жеке деректерін жариялады

Қаңтардың 18-і күні Ulysmedia.kz жобасының жетекшісі Самал Ибраева әлеуметтік желіде сайтқа хакерлік шабуыл жасалып, өзінің және балаларының жеке деректері орналастырылғаны туралы хабарлады.

«Бәрі принцип бойынша жасалады. Егер бірнеше БАҚ-ты бассақ - басқалар қорқады ма?! Жоғары дәрежелі цинизм - президент бір нәрсені айтады, ал оның қарамағындағылар мүлдем басқа нәрсе жасайды. (...) Мен өз елімнің азаматымын, менде қандай қорғаныс бар, егер менің отбасыма қауіп төнсе, БАҚ-ты қалай жүргізе аламын? Әлде біреу осылай істеп жатқан шығар?» деп жазды Самал.

Ulysmedia.kz басшысының жазбасына Ақпарат және қоғамдық даму министрі Дархан Қыдырәлі назар аударды. 

«Қазіргі уақытта министрлік тиісті органдармен бірлесіп осы ақпараттық шабуылдың мән-жайларын зерттеп жатыр. Министрлік редакцияға тиісті көмек көрсетеді. Мен Самалмен телефон арқылы сөйлестім. Осы заңсыз әрекеттердің артында тұрған адамдар анықталып, тиісті шаралар қабылданатынына сенімдімін» деді министр.

«Әділ сөз» заңгері Сергей Уткиннің түсініктемесі: 

Бұл заңсыз әрекеттерде Қылмыстық кодекстің 147-бабының 5-бөлігінде (Адамның жеке өмірі туралы оның келісімінсіз оның жеке немесе отбасы құпиясын құрайтын мәліметтерді тарату немесе құқықтары мен заңды құқықтарына елеулі зиян келтіру) көзделген қылмыс белгілері болып табылады. Интернет желісі арқылы басқа да дербес деректерді заңсыз тарату нәтижесінде тұлғаның мүдделері, сондай-ақ кәсіптік немесе қоғамдық борышын орындауға байланысты адамға немесе оның туыстарына осындай әрекеттерге жол бермеу немесе кек алу мақсатында).

18 қаңтар

Самал Ибраева, Ulysmedia.kz (Алматы)

Вадим Борейко Ulysmedia басшысына қауіп төнгенін хабарлады

«ГиперБорей» YouTube арнасының жүргізушісі, журналист Вадим Борейко бағдарламасының соңғы шығарылымына жазылған пікірлер арасынан «мазмұн тақырыбынан тыс» пікірлер тобын тапты.

«Олардың барлығы белгілі бір Самалға арналған және әртүрлі аккаунттардан жіберілгенімен бірдей мәтінге ие болды. Менің видеомның астына барлығы 70 (жетпіс!) бірдей пікір қалды» деп жазады Вадим Борейко.

Пікірлерде Самалға және оған жақын жандарға тіл тигізіп, қорқытулар жазылған.

«Пікірлерде аты аталған Самал Ибраева деп болжауға елеулі себептерім бар, өйткені мен оның веб-сайтының бұзылғаны туралы бұрын Facebook, Telegram және Instagram-да жазған болатынмын» дейді журналист.

Дәл осындай пікірлер апта бойы Ulysmedia-ның YouTube арнасының бағдарламаларында жарияланды. Олардың барлығы бір уақытта әртүрлі аккаунттардан жарияланады.

Elmedia жобасының журналисі Мирас Нұрмұханбетов те осыған ұқсас ондаған пікірлер туралы хабарлады. Олар Elmedia Telegram арнасында жарияланған.

18 қаңтар

Салтанат Тәшімова, блогер (Алматы)

Экоблоггер суретке құқық беру ісі бойынша сот шешіміне шағымдануға тырысады

Алматы қалалық сотында экоактивист Салтанат Тәшімованың Алматының Бостандық аудандық сотының А.Н. атты азаматтың өз суретіне құқығын қорғау туралы талап бойынша шығарған шешіміне апелляциялық шағымы қаралды. 
Мамырдың 28-і күні «Самал-2» ықшамауданының тұрғындары белсендіні жоспарланған құрылысқа қарсы кездесуді қолдауға және оны әлеуметтік желіде жариялауға шақырған. Тәшімова акцияны тікелей эфирде көрсеткен. Жиынға қатысқан екі әйел жаңа құрылысқа қарсы емес екендіктерін айтып, біреуі күтпеген жерден Тәшімоваға жұдырықпен шабуыл жасаған.

Кейін екі әйел – А.Т. және А.Н. өз суреттеріне құқығын қорғау туралы талап арызбен сотқа жүгінген. Олар Салтанат Тәшімовадан 28 мамырда Facebook және Instagram парақшаларындағы тікелей эфирді және олардың бейнесі бар оқиға туралы келесі күні жарияланған жазбаны өшіруді, жауапкерден тиісінше 500 мың және 1 миллион теңге моральдық шығынды өндіруді талап етті. Сонымен қатар, А.Н. соттан Салтанат Тәшімованы әлеуметтік желідегі парақшаларында оның атына кешірім сұрауды міндеттеуді сұрайды.

9.11.2022 ж. А.Н.  талабы бойынша шығарылған соттың шешімі бойынша Салтанат Тәшімова 2022 жылғы 28 және 29 мамырдағы талапкер бейнеленген бейнематериалдар мен посттарды әлеуметтік желілерден алып тастауға, оған 100 мың теңге мөлшерінде келтірілген моральдық зиянды және өкілдің көмегіне 400 мың теңге мөлшерінде ақы төлеу жөніндегі шығыстарды өтеуге тиіс.
Қазіргі уақытта соттың бұл шешімі апелляциялық сотта жатыр.

«Әділ сөз» заңгері Сергей Уткиннің түсініктемесі:

«Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Заңның 14-бабының 1-1-тармағына сәйкес, бұқаралық ақпарат құралдарына, егер осы адам жария іс-шараларға қатысқан жағдайларда, сондай-ақ конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғау, халықтың денсаулығы мен адамгершілігі мақсатында жүзеге асырылатын жағдайларда бейнеленетін адамның келісімі талап етілмейді.

17 қаңтар

Данат Намазбаев, блогер (Алматы)

Билікті құлатуға шақырды деп сотталған блогердің адвокаты Бас прокуратураға шағымданды

17 қаңтарда Facebook-те: «Кеше мен ҚР Бас прокуратурасының атына арыз жазып бітірдім / Қазақстан Республикасының Бас Прокуратурасы Асылов Б.Н. Данат Намазбаевтың ісі бойынша Жоғарғы Соттың кассациялық сатысына прокурордың наразылығын беру туралы», - деп жазды блогердің адвокаты Жанна Мұхамади.

Естеріңізге сала кетейік, 2022 жылғы 14 наурызда Д.Намазбаев Facebook-тегі екі жазбасы үшін «билікті күштеп басып алуды насихаттады немесе жария түрде шақырды» деген айыппен бес жылға бас бостандығынан айырылды (ҚР ҚК 179-бабы). Блогер өзінің жазбаларының бірінде Қазақстандағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы шығып, тоналған мүлік пен ақшаны елге қайтаруды талап етті, екіншісінде – Украинадағы соғысқа қарсылығын білдірген. 18 шілдеде Алматы қалалық сотының қылмыстық істер жөніндегі сот алқасы үкімді өзгеріссіз қалдырды.

Желтоқсан айында Жоғарғы сот блогердің ісін қылмыстық істер бөліміне жіберуден бас тартты.
Сотталушының адвокаттары Данат Намазбаевтың заңсыз сотталғанын алға тартып, бірінші сатыдағы сот көптеген процессуалдық заң бұзушылықтарды, психо-филологиялық сараптамадағы қателерді алға тартты. Қорғаушы тараптың айтуынша, Намазбаевтың әрекетінде билікті құлату немесе басып алуға «шақыру» мүлдем жоқ.

16 қаңтар

Informburo.kz (Алматы)

Бас прокуратура қаңтардағы тәртіпсіздіктерді ұйымдастырған 18 ұйымдастырушының есімдерін жарияламады

Informburo.kz сайтының сауалына Бас прокуратура ҚР Қылмыстық-процестік кодексінің 201-бабы «Сотқа дейінгі тергеп-тексеру деректерін жария етуге жол бермеу» тармағын еске салып, жаппай тәртіпсіздіктерді нақты кім ұйымдастырғанын айтпады.

Прокуратураның жауабында: «Сот жаппай тәртіпсіздікті ұйымдастырғаны үшін бес адамды айыпты деп таныды, сегіз адамға қатысты қылмыстық іс сот өндірісінде қаралуда. Бүгінгі таңда тергеу амалдары аяқталып, іс материалдары процеске қатысушыларға бес ұйымдастырушымен таныстыру үшін берілді», - делінген айыпталушылардың аты-жөні мен лауазымын атамай.

Сондай-ақ, ведомство күдіктілер арасында құқық қорғау органдары мен арнаулы қызметтің қызметкерлері бар ма, жоқ па деген сауалға жауап бермеді, деп хабарлайды ақпараттық-талдау порталы.

«Әділ сөз» заңгері Сергей Уткиннің түсініктемесі:

ҚІЖК-нің 201-бабы тек сотқа дейінгі тергеп-тексеру деректерін жария етуді шектейді. ҚІЖК-нің 37-тарауына сәйкес тергеу әрекеттерін жүргізу аяқталғаннан кейін қылмыстық процеске қатысушылар қылмыстық істің барлық материалдарымен істің кез келген материалдарының көшірмелерін алып (суретке түсіріп) танысады. Содан кейін ҚІЖК-нің 38 және 39-тарауларына сәйкес сотқа дейінгі тергеп-тексерудің аяқталғаны туралы есеп жасалады және бекітіледі және қылмыстық іс сотқа жіберіледі. Демек, ҚІЖК-нің 201-бабында көзделген сотқа дейінгі тергеп-тексеру деректерін жария ету туралы шектеулер тоқтатылады және журналистер «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Заңның 20-бабының 1-тармағы негізінде заңмен қорғалатын құпияны құрайтын мәліметтерді қоспағанда, сұрау салу арқылы қылмыстық істер бойынша кез келген мәліметтерді алуға құқылы.

16 қаңтар

Ирина Адылканова, «Наша жизнь» (Павлодар)

Павлодарда сот журналисті ашық онлайн процесінен ажыратты

16 қаңтарда «Наша жизнь» тілшісі Ирина Адылканова Павлодар облысының мамандандырылған ауданаралық экономикалық сотында қызмет көрсетушіні адал емес деп тану ісі бойынша ашық сот отырысына онлайн режимінде қатысты. Процеске қатысушылар – Ақсу құрылыс бөлімі мен Ақсу қазандығы мен оған кіреберіс жолдарды салған мердігер.

Судья Ю.Ибрагимова процеске қатысушылардың пікірінше, мемлекеттік жобада коммерциялық құпия бар екенін мәлімдеді. Ол журналистке отырысқа біраз уақыт қатысуға рұқсат берді, содан кейін өшіруді өтінді.

Соттың баспасөз қызметі судьяның пікірін алға тартып, Адылкановаға көмектеспеді. Алайда, «Әділ сөз» тілшісінің хабарлауынша, судья Ибрагимова БАҚ өкілін өшіріп тастамас бұрын қаулы шығарып, процесті жабық деп жарияламаған. Сонымен қатар, судья ашық азаматтық процесте дыбыс жазуға тыйым салды.

«Әділ сөз» заңгері Сергей Уткиннің түсініктемесі:

Азаматтық іс жүргізу кодексінің 19-бабына (сот талқылауының жариялылығы) сәйкес, егер адам 16 жасқа толған болса, судьяның ашық сот отырысына қатысуына тыйым салу құқығы берілмейді. Сондай-ақ ашық сот отырысына қатысып отырған адамдар оны рұқсатсыз дыбыс жазбасы мен цифрлық тасымалдағышты пайдалана отырып жазып алуға құқылы. Онлайн процестер үшін де ерекшеліктер жоқ.

Судья тек фото және видео түсіруге, сондай-ақ сот отырыстарының барысын тікелей трансляциялауға рұқсат беруге немесе тыйым салуға құқылы.

13-15 қаңтар

Динара Егеубаева, DINARION (Алматы)

Белгісіз біреулер журналист Динара Егеубаеваның көлігін өртеп жіберді

13 қаңтар күні кешке Алматыда белгісіз біреулер DINARION YouTube арнасының авторы әрі жүргізушісі, журналист Динара Егеубаеваның көлігін өртеп жіберді. Журналист бұл оқиғаны өз өміріне жасалған қастандық деп бағалады.
Журналист Динара Егеубаеваның көлігін өртеп жіберу фактісін полиция ҚР Қылмыстық кодексінің 202-бабы («Бөтеннің мүлкін қасақана жою немесе бүлдіру») бойынша сотқа дейінгі тергеудің бірыңғай тізіміне тіркеді.

Қылмыстық істі Алматы қалалық ІІД Тергеу басқармасы жүргізіп жатыр. Тергеу барысы Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі мен Алматы қалалық полиция департаментінің бақылауында.

15 қаңтарда полиция департаментінің баспасөз қызметі: «Жедел бөлімше қызметкерлері 2005, 2006 және 2007 жылы туған бес кәмелетке толмаған баланы бірқатар қылмыстар жасады деген күдікпен ұстады. Қатысушылардың айғақтарына сәйкес, олар интернет арқылы екі тапсырысты да белгісіз адамнан алған. Тапсырыс беруші оларға жұмыстары үшін ақы төлеген.

Қазіргі уақытта күдіктілерге қатысты бұлтартпау шарасын тағайындау туралы мәселе шешілуде. Тергеу жалғасуда.
Тапсырыс берушінің жеке басын анықтауға және оны ұстауға бағытталған жедел іс-шаралар кешені өткізіледі» делінген.

«Әділ сөз» заңгері Сергей Уткиннің түсініктемесі:

Құқыққа қайшы аталған әрекеттерде ҚК-нің 158-бабының 2-бөлімінде көзделген қылмыс белгілері де көрінеді (журналистің немесе оның жақындарының мүлкіне зиян келтіре отырып, журналистің заңды кәсіби қызметін орындауына кедергі келтіретін жағдайлар жасау арқылы журналистің заңды кәсіби қызметіне кедергі жасау).

15 қаңтар

Гүлнәр Бажкенова, Orda.kz (Алматы)

Orda.kz бас редакторы Гүлнәр Бажкенова тағы бір қауіп туралы хабарлады

Гүлнәр Бажкенованың айтуынша, 15 қаңтарда оның және көршілерінің пәтерінің кіреберіс есіктеріне құрылыс көбігін құйып кеткен.
Гүлнар Бажкенова ElMedia тілшісіне: «30 желтоқсанда жерлеу үйінен маған суреті, аты-жөні және «2023» деп жазылған құлпытас келді. Олар оны жерлеу үйінен тапсырыс берді. Шошқаның басы, редакция терезелерінің астына жазылған қоқан-лоққылар туралы білесіз. Оны бүкіл ел біледі. Бүгін түнде олар менің пәтерімнің есігін, барлық көршілердің есіктерін көбікпен бекітіп кеткен.

Тұрғындар үйден шығу үшін ТЖД шақырып, жұмысқа кешігіп келген. Бұл үшінші рет. Ал полицейлер мүлде дәрменсіз, олар орындаушыларды табады, бірақ тапсырыс берушілер жоқ» деді.

Журналист 2022 жылдың қазан айында есігін монтаждау көбігімен жапқан адам табылғанын айтты. «Яндекс такси жүргізушісі, отбасылы, көп балалы ересек адам. Қарызы бар сондықтан жүз мың теңгеге осындай жұмыс істеуден бас тартқан жоқ» дейді.
Тапсырыс беруші белгісіз болып қалды.

«Әділ сөз» заңгері Сергей Уткиннің түсініктемесі: 

Құқыққа қайшы аталған әрекеттерде ҚК-нің 158-бабының 2-бөлімінде көзделген қылмыс белгілері де көрінеді (журналистің немесе оның жақындарының мүлкіне зиян келтіре отырып, журналистің заңды кәсіби қызметін орындауына кедергі келтіретін жағдайлар жасау жолымен журналистің заңды кәсіби қызметіне кедергі жасау).

13 қаңтар 

БАҚ (Солтүстік Қазақстан облысы)

СҚО-да журналистерді вице-министрдің сапарынан хабар таратуға шақырған жоқ

«Хабар» телеарнасының өңірлік филиалының операторы Төлеген Имановтың айтуынша, вице-министр Серік Жұманғариннің келгені туралы пост-фактум белгілі болды. Жергілікті баспасөзге, сондай-ақ республикалық басылымдардың тілшілеріне бұл сапар туралы хабарланған жоқ. Имановтың айтуынша, кездесуді түсіруге жергілікті телеарнаның бір ғана операторы шақырылып, оны түсіріп, кейін басқа БАҚ-ға таратқан. 

«Әділ сөз» заңгері Сергей Уткиннің түсініктемесі:

«Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Заңның 18-бабының 2-тармағына сәйкес ресми хабарлама бұқаралық ақпарат құралдарына меншік нысанына және бағыныстылығына қарамастан тең шарттарда беріледі.
Өңірдегі кездесулер барысында вице-министр ұсынатын ашық ақпарат пен мәліметтер ресми хабарлама ретінде саралануы мүмкін, сондықтан «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Заңның 18-бабы 2-тармағының жоғарыда аталған талаптары, оның ішінде кездесулер кезінде вице-министрдің бейнетүсірілімін жүргізу мүмкіндігіне қатысты да сақталуы тиіс.

12 қаңтар

Людмила Берестова, Виктория Машадиева (Қостанай)

Қостанайда көрінеу жалған ақпарат таратты деп айыпталған экобелсендіні сот ақтады

Жануарлардың құқығын қорғаушылардың бірі, «Зоопульс» үкіметтік емес ұйымының жетекшісі Виктория Машадиева тағы бір жануарлар құқығын қорғаушы «Сердце чистой породы» қоғамдық ұйымының жетекшісі Людмила Берестованың үстінен жала жапқаны үшін полицияға арызданған.

Оған Instagram желісіндегі vpriute.kz парақшасында «Кастрация по-машадиевски» атты жазбасы себеп болған. Онда Берестова Машадиеваны «Жануарларға жауапкершілікпен қарау туралы» заңы бойынша жасалған меморандум талаптарын сақтамады деп айыптаған.

Судья Асель Спанова: «Берестова Л.А.-ға қатысты әкімшілік іс қаралды. Әрекеттерінде әкімшілік құқық бұзушылықтың болмауына байланысты тоқтатылады. Сот арызданушының ар-намысы мен қадiр-қасиетiне нұқсан келтiретiн көрiнеу жалған мәлiметтер таратудың тiкелей ниетi дәлелденбеген деген қорытындыға келдi. Берестова ақпаратты Instagram әлеуметтік желісінің

«Akimatkostregion10» парақшасында жариялаудан (2022 жылғы 9 желтоқсандағы жарияланым) және екі куәгерден алған» деген қаулы шығарды.

Мониторинг «Әділ сөз» қоры тілшілерінің және ашық көздерден алынған ақпараттар бойынша дайындалды.

«Әділ сөз» қорының мониторинг қызметінің жетекшісі Елена Цой 

e-mail: lena@adilsoz.kz 

Мониторингке қатысты сұрақтар бойынша info@adilsoz.kz -ке хабарласуға болады.