Қазақстандағы сөз бостандығының бұзылуы 2022 жылғы 1-7 маусым

«Әділ сөз» Қазақстандағы сөз бостандығының бұзылуына мониторинг жүргізу форматын өзгертеді. Енді шолуды назарларыңызға ай сайын емес, апта сайын ұсынамыз.

Сонымен бірінші шолуымыз төмендегідей:

«Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау халықаралық қоры 2022 жылғы 1-7 маусым аралығында Қазақстандағы сөз бостандығы, ақпарат алу және тарату құқығының жағдайына зерттеу жүргізді.

Маусым, 01

Мәдениет және спорт министрі Дәурен Абаев журналист Айнұр Қоскинаны екіұшты түсініктемелермен шатастырмақ болды

Журналист Абаевқа Маңғыстау облысы Бозжыра шатқалындағы қонақүй құрылысына қатысты сұрақтар қоймақ болған. Министр оның сөзін үзіп, журналистің шатқалға барған бармағанын, оның үстінгі, әлде төменгі қай жері ұнағанын сұраған. Бұл түсініксіз әрі ыңғайсыз  естілген. Мәдениет министрі бұл сөзді кем дегенде алты рет қайталаған. Кейінірек Айнұр Коскина әлеуметтік желіде Абаевтың телефон арқылы сөздері үшін кешірім сұрағанын және оны тек турист тарту мақсатында айтқанына сендіргенін хабарлады. 
 

Маусым, 01

Данияр Молдабеков, журналист (Алматы қ.)

Бірнеше басылымға мақала жазатын штаттан тыс журналист Данияр Молдабеков өзін прокурорлардың Алматы қалалық прокуратурасының ғимаратына қаңтар оқиғасына байланысты ұсталған адамдардың туыстарымен кездесуге кіргізбегенін хабарлады. Жиналғандар азаптау және олардың мәлімдемелері бойынша тиісті емес тергеу туралы мәлімдеді.

Маусым, 01

Руслан Бахтигареев, «Время» (Алматы қ.)

«Время» газетінің шеф-редакторы Руслан Бахтигареев Алматы қаласы Алмалы ауданы әкімдігі жанындағы қоғамдық кеңестің отырысында полицейлердің 40 пайызға жуығы қаңтар оқиғасынан кейін жұмыстан босату туралы рапорт бергенін білді.
Журналист ақпаратты қайта тексеруге шешім қабылдап, ішкі істер министрлігіне кадрлар туралы статистикалық ақпарат беруді сұрады.

«...әдеттегідей, ІІМ мені Алматы полиция департаментіне жіберді. Алайда, ол жерде де шындықты білу мүмкін болмады, өйткені бұл «құпия ақпарат», - деді Руслан Бахтигареев  «Полиция, вернись!» атты мақаласында.

Маусым, 02

Vlast.kz (Алматы қ.)

Vlast.kz интернет-басылымының журналисін Алматы мамандандырылған әкімшілік сотының ғимаратына кіргізуден бас тартты. Онда ол қаңтар оқиғасы кезінде азаптаудан зардап шеккендердің бірі - Қосай Маханбаевтың үстінен әкімшілік процеске қатысуды жоспарлаған. Бір күн бұрын Қосай Маханбаевты қала прокуратурасында ұстап, күні бойы сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес департаментінің ғимаратында ұстаған.

Сот отырысы басталып кеткен себепті журналиске кіруге рұқсат берілмеді. Алайда, процеске қатысушылар бұл уақытта әкімшілік істі қарау әлі басталмағанын мәлімдеді.
30 минуттан кейін журналист кездесуге жіберілді.

Маусым, 02

Марина Низовкина, Atameken Business (Шымкент).

Шымкент әкімшілік сотының судьясы Махаббат Мұздыбаева журналист Марина Низовкинаны тараптардың бірінің алдын ала мәлімдеген өтінішіне қарамастан ашық процеске жібермеді. Ал тілшіге жиналысқа қатысуға рұқсат берген кезде, оған фото және видео түсіруге тыйым салып, куәгерлерді сұрау кезінде залдан шығарып жіберді.

Журналист бұл туралы өзінің Facebook парақшасында жазды және сот төрағасына шағым түсірді.
9 маусымда Марина Низовкина: «Судья М.Мұздыбаева сот талқылауының жариялылығын сақтау қажеттілігі туралы ескерткен» деген ресми жауап алды.

Маусым, 05

Серікжан Мәулетбай, BES.media (Алматы қ.)

BES.media медиа-жобасының негізін қалаушы Серікжан Мәулетбай Қазақстандағы Telegram-ның дамуы туралы кездесуде оның БАҚ-тарының жазылушылары арасында боттар деп аталатын жалған пайдаланушылар арасында бұрын-соңды болмаған қызығушылық туралы айтты. Жалған комментаторлар Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев туралы материалдарға ерекше белсенділік танытқан.

«Референдум өткізу туралы жарлыққа барлығы 225  пікір жазылып, «Президент Тоқаевтың дана саясатына «қуанды», - деп атап өтті BES.media негізін қалаушы.

Маусым, 05

Сергей Перхальский, Ratel.kz (Қарағанды қ.)

Ratel.kz сайтының журналисі Сергей Перхальский журналистік зерттеу жүргізіп, әлі ресми сатылымға түспеген бағалы монетаның Алматыдағы ломбардтардың бірінде сатылып кеткенін анықтаған. Тілші қаңтар оқиғасы кезінде тонаушылар монетаны ұрлап кетуі мүмкін деген нұсқаны алға тартты.

Ratel.kz редакциясы жағдайды түсіндіру үшін Ұлттық Банктің бас кеңсесіне ресми сауал жіберді. Ұлттық банктің қолма-қол ақша айналысы департаментінің директоры Арман Әдібаевтан: «Бағалы монетаның ломбардқа қалай түскені белгісіз. Тек оның Ұлттық банктен ұрланбағаны белгілі болды, өйткені ҚРҰБ аумақтық филиалдары зақымданбаған» деген жауап келіп түсті.
Сайт редакторлары жеткілікті ақпаратты департамент директоры Арман Әдібаевтан сот арқылы алуды көздеп отыр.

Маусым, 05

Елена Кулакова (Вебер), Азаттық радиосы (Қарағанды)

Азаттық радиосының тілшісі Елена Вебер Қарағанды облысының полиция департаментіне ресми сауал жолдап, қарағандылық Геннадий Надырбековты полицияға не үшін шақырғанын сұрады. Ер адам бір күн бұрын Twitter-де Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаевқа үндеу жолдаған. Журналист бұл азаматтың кім ретінде шақырылғанын сұрағанымен, нақты жауап алмаған.

«Полицейлер «Дербес деректер және оларды қорғау туралы» заңға сәйкес жеке немесе заңды тұлғаға қатысты ақпаратты оның жазбаша келісімінсіз басқа тұлғаға беруге болмайтынын атап өтті. Бұл туралы журналистерге Надырбековтың өзі айтып, материал дайындалып жатқанын айтты», - деді Елена Вебер.

Сондай-ақ, Азаттық Надырбековтің арызының қарауға қабылданған-қабылданбағанын растауды сұрады. Ол полицияның әрекетіне қатысты және осы мәселе бойынша түсініктеме беруді сұрап, департамент басшысы Ерлан Файзуллинге шағым жолдаған. Е-gov порталында өтініштің орындауға берілгені көрсетілген. Орындаушы – құжатта байланыс телефоны көрсетілген полиция басқармасы бастығының бірінші орынбасары Құрманғали Исмағұлов. Алайда Вебердің айтуынша, полиция Азаттықтың сұрағын елемеді.

Маусым, 07

Сабыр Мақажанов, Pravo.kz (Талдықорған)

Алматы облысы Талдықорған қалалық сотына Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет істері агенттігінің Алматы облысы бойынша департаментінің Әдеп жөніндегі кеңесінің төрағасы Ләззат Бейсеқұлова ар-намысты, қадір-қасиетті және кәсіпкерлікті қорғау туралы талап арызбен жүгінді.

1 миллион теңге көлемінде моральдық шығынды өтеу және мақаланы теріске шығару туралы талап-арыз қоғам белсендісі Любовь Гаркуша мен Pravo.kz сайтының бас редакторы Сабыр Мақажановқа жолданды.

Сотқа жүгінуге Л.Гаркушаның мемлекеттік органдарға арыз-шағымдары, онда Әдеп жөніндегі кеңес басшысының мемлекеттік тұрғын үй қорынан пәтерді заңсыз алуы туралы айтып жүргені және Мақажановтың Л.Бейсеқұлованың пәтер алуы заңды ма деген сауалдары себеп болды. 

Маусым, 07

ProTenge.kz (Ақмола облысы)

ProTenge.kz жобасының журналистері Ақмола облысының әкімдігі әлеуметтік желілерде әкімдікті қорғауға және тролльдермен күреске 10 миллион теңге бөлгенін анықтады. Алайда облыс әкімі Ермек Маржықпаевтың өзі туралы позитивті посттармен хейтерлердің жүрегін жаулап алу бірден мүмкін болмады. Мемлекеттік аудиторлар лотқа қызығушылық танытып, оның күшін жойды. Бірақ бұл Ақмола облысының әкімін тоқтатқан жоқ. Бірден дерлік сатып алу қайтадан жарияланды.
«Олар әлі де аймақта тролльдерден қорған іздеп жүр», - деп таң қалды ProTenge журналистері.

Маусым, 07

Махамбет Әбжан, ABZHAN NEWS (Нұр-Сұлтан)

Журналист Махамбет Әбжан өзінің БАҚ мәртебесі бар ABZHAN NEWS телеграм каналын бұзу әрекеті туралы хабарлады.
Жарияланған скриншот негізінде олар 6 маусымға қараған түні Варшавадан медиа-арнаға кіруге әрекеттенген. Журналист шабуылдаушылар прокси серверді пайдалануы мүмкін деп болжайды. OPPO CPH 2179 смартфонын пайдаланып, олар дұрыс кодты енгізе алды, бірақ шабуылдаушылар құпия сөзді таба алмады. Келесі күні пәтер тонау әрекеті қайталанды. Бұл жолы ұрылар MacBook пайдаланған. Құрылғының орналасқан жері Украина, Киев деп анықталды.

Маусым, 07

«Мой город» (Батыс Қазақстан облысы)

«Мой город» сайтының журналистері тоғыз қабатты үйдің төбесінен құлап мерт болған ер адамның жұмыс орны туралы ақпаратты тексеру үшін «Қарашығанақ Петролеум Оперейтин» (КПО б.в.) компаниясының баспасөз қызметіне хабарласты. Бұл факті бойынша полицейлер «Өзін-өзі өлтіруге итермелеу» бабы бойынша сотқа дейінгі тергеу амалдарын бастады.

Редакцияның айтуынша, марқұм КПО б.в. компаниясында суперинтендант болып жұмыс істеген. Кәсіпорынның баспасөз қызметі журналистерге «бұл ақпаратты растай да, жоққа да шығара алмайтынын» айтып, жазбаша сауал жолдауды сұрады.

Маусым, 07

BES.media.kz (Алматы қ.)

Тәуелсіз BES.media.kz медиа жобасы қазіргі биліктің жеке банкке «ерекше махаббаты» туралы зерттеу жүргізуде.
Акцияларының бір бөлігі бұрынғы президент Нұрсұлтан Назарбаевқа тиесілі Jusan Bank салық төлеушілердің ақшасынан құралған миллиардтаған бюджет қаражатын жұмсаған теңдессіз қолдау шараларына ие болды.
BES.media редакциясы Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігіне жүгінді, бірақ олар редакцияның сұрақтарына жауап бермеді.

«Бізге Jusan Bank-тің «ақшалай емес нысанда» ҚТҚ қолдауын алғаны, яғни бұрын банк секторының қаржылық тұрақтылығын арттыру бағдарламасы аясында шығарылған банктік облигациялар бойынша сыйақы мөлшерлемелері мен талаптарының өзгеруіне байланысты хабарланды», - деп хабарлады редакция. 

Бұған дейін Ұлттық банк журналистерге бұл ақпараттың ресми пайдалануға арналған құжаттарға қатысты екенін түсіндірді.
«Цесна банкімен және АТФ банкімен жасалған Jusan мәмілесі елдің қаржы жүйесі үшін қандай тәуекелдер болғаны жұмбақ күйінде қалып отыр. Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі де, Ұлттық банк те, үкімет те түсіндіргісі келмейді. Айтпақшы, BES.media сайтынан Jusan Bank-тегі жағдай туралы сұрауға премьер-министр де жауап бермеді. Сауалды қаржылық реттеушіге қайта бағыттады», - деді журналистер.

Маусым, 08

Назерке Үкібасова, 7-арна (Шымкент қ.)

7-арнаның меншікті тілшісі Назерке Үкібасова Шымкент қаласының қылмыстық-атқару жүйесі департаментінің баспасөз қызметіне хабарласып, түсініктеме сұрады. Журналист тергеу изоляторының қызметкеріне мерзімін жайлы өтеу үшін пара ұсынғаны туралы ақпаратқа пікір білдіруді сұрады. Сондай-ақ, Назерке Үкібасованы сыбайлас жемқорлықтың басқа да фактілері бар-жоғы қызықтырды. Департамент журналистердің сұрақтарын елемеді.

Маусым, 08

Азаттық радиосы (Орал қаласы)

Орал тұрғыны Азаттық тілшісіне дауыс беру үшін учаскеге жабылуға жарты сағат қалғанда келіп, дауыс беруге арналған бланкке оның және туыстарының атынан қол қойылғанын хабарлады. Ол бұл заң бұзушылықты бірден түсіріп ала алмады, өйткені бақылаушылар орнында жоқ. Олар үйіне кетіп қалған еді.

- Енді мен өтірік айтқан болып тұрмын. Бір фотодан басқа, менде ешқандай дәлел жоқ. Кейін арыз жазуды шештім. Оны бірден жазар едім, бірақ мұны ешкім айтпады. Бүгін мектепке қайта келдім, бірақ директор кеш екенін айтты. Кеше жазу керек екен, - деді Ғалия Темірешева.

№ 478 сайлау учаскесінің төрағасы Ләззат Сағынғалиева телефон арқылы сөйлескен кезде Азаттыққа комиссия тарапынан «заң бұзушылықтар болған жоқ» деді.
Темірешеваға арыз жазу ұсынылды ма деген сұрақты Сағынғалиева өзін нашар сезініп, шаршағанын айтып, жауапсыз қалдырды. Облыстық сайлау комиссиясының төрағасы Ғайса Қапақовтан түсініктеме алу мүмкін болмады. Оның телефоны өшірулі.