Қазақстандағы сөз бостандығының бұзылуы 2022 жылдың 15-22 желтоқсан аралығы

«Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау халықаралық қоры 2022 жылдың 15-22 желтоқсаны аралығында Қазақстандағы сөз бостандығы, ақпарат алу және тарату құқығының жағдайына зерттеу жүргізді.

18-22 желтоқсан 

Михаил Козачков «Время», Kozachkovoffside (Алматы қ.) 

Михаил Козачков қамауға алынды 

18 желтоқсанда Алматыда «Время» газетінің журналисі, Kozachkovoffside Telegram-каналының авторы Михаил Козачков ұсталды. 
Ұсталғаннан кейін аз уақыттан соң, қаржы мониторингі агенттігі журналист Коспаевтың ұйымдасқан қылмыстық тобына рейдерлік басып алулар жасауда және көрінеу жалған ақпарат таратып көмек көрсетті деп күдіктелгені туралы баспасөз хабарламасын таратты.   

Михаил Козачковтың үйінде тінту жүргізілді. Журналистің де, оның жұбайының да адвокаты пәтерге жіберілмеді.
Козачковтың әріптестері мен құқық қорғаушылар журналистке қарсы репрессия оның кәсіби қызметімен байланысты деп есептейді.
Құқық қорғаушылар Михаил Козачковтың толыққанды қорғану құқығының бұзылғанын және Қазақстан Республикасының Конституциясының 77 бабының бұзылғанын мәлімдеді.

19 желтоқсанда ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың атына Михаил Козачковқа қатысты ҚМА әрекеттерінің заңсыздығына жол берілмеуі жөнінде үндеу жолданды.
Құжатта «Тергеу және сот талқылауы барлық халықаралық стандарттарға және Қазақстанның әділ сот ісін жүргізу құқығын сақтау жөніндегі міндеттемелеріне толық сәйкес жүргізілуі тиіс. Михаил Козачков дереу босатылуы керек, ал оның құқықтарын бұзғаны үшін кінәлілер жауапқа тартылуы керек деп санаймыз. Сізден Конституция мен адам құқықтары мен бостандықтарының мызғымастығының кепілі ретінде зерттеуші журналист М. Козачковты заңсыз қудалауды тоқтатуды сұраймыз» делінген.
Үндеуге құқық қорғаушылар, журналистер, азаматтық қоғам өкілдері барлығы 300–ге жуық адам қол қойды.  

18 желтоқсанда Республикалық адвокаттар алқасы адвокаттардың кәсіби құқықтарын бұзу туралы қорытынды дайындап жатқанын хабарлады.  
Комиссия адвокат А.Б. Веретельникованың өтініші бойынша оның клиентінің (М. Козачковтың әйелі - АС) үй-жайында тінту жүргізілгенде жіберілмеу фактісі бойынша жұмысқа кірісті. Сондай-ақ, адвокат И.В. Панды қорғалушыға жібермеген. 
ҚР адвокаттардың құқықтарын бұзу фактілері анықталған жағдайда, кінәлі адамдарды заңда көзделген жауапкершілікке тарту үшін шаралар қолданатынын мәлімдеді.

19 желтоқсанда Қ-Ж.Тоқаевтың баспасөз хатшысы Руслан Желдібай Михаил Козачковтың ұсталуы туралы мәлімдеме жасады: "...бұл резонанстық іс Қазақстан Республикасының заңына сәйкес құқықтық салада ғана қаралуы тиіс. Бас прокуратура тергеудің заңдылығын қадағалауды қамтамасыз етуге және заңнамада белгіленген тәртіппен қажетті түсініктемелер беруге міндетті. Ұсталған журналистің Қазақстан азаматы ретіндегі барлық заңды құқықтары толық көлемде сақталуы тиіс» делінген.

20 желтоқсанда Бас прокуратура тергеуді бақылауға алып, «М.В.Козачковқа қатысты істің мән-жайын ашу кезіндегі заңбұзушылықтар туралы хабарламаларға, кінәсіздік презумпциясы принципі мен сотқа кедергі жасау белгілеріне баса назар аударуға, адвокаттардың жоғарыда аталған тергеу әрекетіне уақтылы қол жеткізуін қамтамасыз етуге уәде берді».

20 желтоқсан қаржы мониторингі агенттігі (ҚМА) ресми жауапта Tengrinews.kz журналистің пәтерінде тінту ҚР ҚІЖК-нің 254-бабының талаптарына сәйкес пәтер иесінің қатысуымен, куәгерлердің қатысуымен жүргізілгенін, тінту барысы бейнекамераға тіркелгенін, ал қорғаушыларының болу қажеттілігі туралы мәлімделмегенін хабарлады.

20 желтоқсанда Алматы қаласының тергеу соты жабық отырыста тергеу органдарының 2023 жылғы 18 ақпанға дейін 2 ай қамауда ұстау түріндегі Михаил Козачковтың бұлтартпау шарасына санкция беру туралы өтінішін қанағаттандырды. 

22 желтоқсанда Бас прокуратура брифингте Михаил Козачков ұсталған күні таратқан Қаржы мониторингі агенттігінің баспасөз хабарламасын тексеріп жатқанын хабарлады.  
«Бізде сот үкім шығарғанға дейін адам кінәсіз деп саналады. Күдіктің мәні ұстау болды, сіз бәрін жақсы көрдіңіз. Күдіктің мәні көпшілікке жеткізілді. Баспасөз релизінің жекелеген мәселелеріне қатысты-тексеру жалғасуда», - деді Бас прокурордың орынбасары Әсет Шиндалиев.

22 желтоқсан

Азамат Сәрсенбаев, блогер (Ақтау қ.) 

Өлген аққуларды түсірген блогерге айыппұл салынды... 

19 желтоқсанда блогер Азамат Сәрсенбаев өзінің Instagram парақшасында Маңғыстау облысындағы Қаракөл көлінде аққулардың өлімі туралы хабарлама жариялады. Жазба блогер түсірген бейнероликпен өрнектелді. 
22 желтоқсанда Сәрсенбаев оған орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитетінің өкілдері қоңырау шалғанын және Комитет басшылығы оны Қаракөл көлінде түсіргені үшін айыппұл салуды талап ететінін хабарлады. 

«Жұмыс принципін түсінбеймін #Қазақстан Республикасы Экология, геология жәнетабигиресурстарминистрлігі. Экологиялық мәселелерді көрсету және бөлісу, аймақтың сұлулығын көрсету және т.б. үшін бірлесіп жұмыс істеудің орнына, сіз мұны сіздің көмегіңізсіз жасағандарға айыппұл салуды талап етесіз бе?
Инспекторлармен ынтымақтастық туралы менің барлық ұсыныстарым еленбеді, ал айыппұл туралы сөз болғанда, олар дәл осы жерге жетіп келді», - деп жазды блогер.  

Қазақстан Республикасының экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі жазбаға жауап ретінде Азаматқа Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитетінің қызметкерлері соңғы уақытта оған қоңырау шалмағанын хабарлады.  
«Сіздің өтінішіңізде келтірілген барлық фактілерді мұқият тексергеннен кейін, сізге қатысты ҚХЖМ тарапынан айыппұл немесе өзге де санкциялар қабылданбағанын жауапкершілікпен мәлімдейміз», - деп хабарлады министрлік.

21 желтоқсан 

Кристина Кобина, «Мой город», «Медиа старт 2012» ЖШС (Орал қ.) 

Орал қаласында ЖШС директоры журналист пен «Мой город» газетінің иесінен 5 млн. теңге талап етті

21 желтоқсанда Орал қаласының №2 сотында «Батыс Су Арнасы» АҚ басшысы Әнуар Аркеновтың «Мой город» газетінің құрылтайшысы «Медиа старт 2012» ЖШС-не және басылымның журналисі Кристина Кобинаға қарсы ар-намысын, қадір-қасиетін және іскерлік беделін қорғау туралы талап арызын қарау басталуы тиіс еді.  
Арыз туралы редакция 21 желтоқсан күні таңертең редакцияға шалынған қоңыраудан білді. Қоңырау шалушы өзін судья Байенова деп таныстырған. Ол сот отырысы 10 минуттан кейін басталатынын және егер Кристина Кобинаның келе алмаса, оны онлайн қосуға болатынын айтқан.

«Мой город» бас редакторы Анель Кайнеденованың айтуынша, редакцияның ешқайсысы, оның ішінде Кристина Кобина да алдағы сот туралы хабарлама алған жоқ. Редакция АҚ өкілінен сотқа дейінгі талап алды және қараша айында оған жауап жіберді, талап арыз редакцияға түскен жоқ.  

Осыған байланысты журналист 21 желтоқсандағы отырысқа қатысудан бас тартты.  
Ұзақ келіссөздерден кейін сот хатшысы «Батыс Су Арнасы» басшысының талап арызын болжамды отырыс басталардан бір сағат бұрын жолдады.

Онда Әнуар Аркенов «Батыс Су арнасы» ЖШС-нің директорлары ақшаны жымқырды деп айыптады, ал оның орынбасарын маскүнем деп «шындыққа жанаспайтын және талапкерді жаман атқа қалдырды» деп мақалада таратылған мәліметтерді мойындауды, және «Медиастарт 2012» ЖШС-мен және Кобина Кристинадан 5 млн. теңге моральдық зиянды өтеу, 400 000 теңге сомасында сот шығындарын және мемлекеттік бажды төлеу бойынша шығын 53 180 теңге мөлшерінде өндіріп алуды міндеттеуді сұрайды.  

Кристина Кобина редактор мен заңгер сот ісімен танысу үшін отырысты ауыстыруды сұрады.  
Отырыс белгісіз уақытқа ауыстырылды.

22 желтоқсан 

Асхат Ниязов, «Обожаю!» жобасы (Өскемен қ.) 

ШҚО әкімі Даниал Ахметов журналист Асхат Ниязовтың сұхбат туралы өтінішін елемеді  

Әкімдер туралы YouTube-тағы «Обожаю!» жобасының авторы Асхат Ниязов Шығыс Қазақстан облысының әкімі Даниял Ахметовпен кездесу үшін бір айдан астам уақыт жұмсады. Ол әкімдікке сауалдар жазды, Асхаттың Астанадағы әріптестері осы мүмкіндікті пайдаланып, Ниязовтың сауалын Даниал Ахметовтің жеке өзіне жолдады. Олар «Баспасөз қызметі арқылы хабарласыңыз» деген жауап алды.  Алайда, әкіммен кездесуге тырысу барысында Ниязов: оның штатында баспасөз хатшысы жоқ екенін анықтады.
Нәтижесінде, 22 желтоқсанда Асхат «өзін Ахметовты табады деп сенген және ойлаған адамдардан кешірім сұраған пост жариялады. Жазбада: Мені кешіріңіздер. Қажет жерде айлакер болмағанымды, екінші резиденцияға дейін аязда бармағанымды кешіріңіздер. Мүмкін Өскеменде ұзағырақ болып, әкімдік қақпасында ұзағырақ тұру керек пе еді» делінген. 

«Қарапайым журналистер оған көптен бері кіре алмайды, ол қатысқан жиындарды жеке операторлар түсіріп, содан кейін БАҚ-қа жібереді», - дейді жоба авторы. 
Оның оқырмандары күткен бағдарламаны Асхат Ниязов әкіммен сұхбатсыз шығарды.

21 желтоқсан 

Анастасия Островская, блогер (Петропавл қ.) 

Петропавлда блогерді қорлау туралы қылмыстық іс тоқтатылды 

Петропавл қалалық сотының судьясы Азамат Гашимов жеке айыптаушы, жергілікті блогер Анастасия Островскаяны айыптаудан бас тартуына байланысты ҚР ҚК 131-бабы 2-бөлігі бойынша қылмыстық істі тоқтатты. 
25 қарашада блогер Анастасия Островская сотқа жеке айыптау туралы шағыммен жүгінді, онда оны «Instagram» әлеуметтік желісі арқылы О. есімді азамат әдейі қорлады, ар-намысы мен қадір-қасиетіне тіл тигізді делінген. Ол қаскөйді жауапқа тартуды талап етті. Сотталушыға «еш жерге кетпеу және тиісті мінез-құлық» түріндегі бұлтартпау шарасы қолданылды.

Сот аяқталғанға дейін Анастасия Островская айыптаудан бас тартты, ал оның әлеуметтік желідегі парақшасында О-ның кешірімі пайда болды. Ол әрекетіне өкініп, бұдан былай олай жасамауға уәде берді. Сот қаулысымен одан шектеу шаралары алынып тасталды. 

Сот қаулысы заңды күшіне енген жоқ. Оған жеке шағым берілуі мүмкін, ол жарияланған күннен бастап 15 тәулік ішінде Петропавл қалалық соты арқылы Солтүстік Қазақстан облыстық сотының қылмыстық істер жөніндегі сот алқасына прокурордың өтінішхаты түсті.

21 желтоқсан

Елена Васильченко, «Наша жизнь» газеті (Павлодар қ.) 

Екібастұз әкімінің баспасөз қызметі жаңа жылдық безендірулер туралы сұрақтарға жауап бермеді 

13 желтоқсанда «Наша жизнь» газетінің тілшісі Елена Васильченко мессенджерге Екібастұз қаласы әкімінің баспасөз хатшысының көмекшісі Бибігүл Иманғалиеваға хат жазды. Ол шенеуніктен қаланы жаңа жылға қалай безендіретіні, сатып алу өтті ме және т.б. туралы ақпарат беруін сұрады. Иманғалива анықтауға уәде берді. Бір-екі күннен кейін журналист баспасөз хатшысына өтініші туралы тағы да есіне салды. Бірақ журналист 21 желтоқсанға жауап алған жоқ.

20 желтоқсан 

Гүлнар Игембердиева, Orda.kz (Алматы қ.) 

Министрлік пен Мәскеу университетінің филиалының басшылығы журналистерге не жауап беру керектігін «анықтайды» 

Orda.kz редакциясына Алматыдағы Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ базасында орналасқан Мәскеу инженерлік-физикалық институтының (МИФИ) филиалының магистранттары жүгінді. Олар ЖОО оқушылары мен оқытушылары 1 қазаннан бастап стипендия мен жалақы алмайтынын айтты. Университет әкімшілігі магистранттарға мәселе мемлекеттік сатып алумен байланысты екенін түсіндірді.

Orda.kz тілшісі Гүлнара Игембердиева МИФИ филиалы директорының көмекшісімен байланысқа шықты. Ол ақпаратты кейінірек жіберуге уәде берді, бірақ мақала жарыққа шыққанша редакцияға ешқандай ақпарат келген жоқ. 
Дереккөздің хабарлауынша, ЖОО-да шұғыл жиналыс, қарыздарын төлеуге міндеттелген.  
«Орда» редакциясының мұндай жағдайдың неліктен туындады деген сұрағына Ғылым және жоғары білім министрлігі: «анықтаймыз», - деп жауап берді.

20 желтоқсан 

БАҚ (Қазақстан) 

9 айда Қазақстандағы медиа-жарнама көлемі 56,5 млрд. теңгені құрады 

Bes.media tribune.kz, Орталық Азия жарнама қауымдастығының (САРА) сарапшылар комиссиясының мәліметтерін келтіреді.  
Зерттеу теледидар, интернет, сыртқы жарнама, радио, баспасөзді ескереді. 

Теледидар жарнамасының көлемі 23 млрд теңгені құрап, 2%-ға төмендеді. 
Сыртқы жарнама көлемі 6,9 млрд теңгені құрап, 6%-ға өсті. 
Радио көлемі 2,5 млрд теңгеге жетіп, 2%-ға қысқарды. 
Баспасөз көлемі 0,86 млрд теңгені құрап, 8%-ға төмендеді. 

Комиссияның хабарлауынша, медиа-жарнаманың жалпы көлемі 56,5 млрд. теңгені құрады, ол өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 6,5%-ға артық.

19 желтоқсан

Антон Федотов, Globalnews.kz (Алматы қ.) 

ЖШС мұздатылған автобустар туралы сұрақтың жауабын «қатырып» қойды 

Globalnews.kz порталының тілшісі Антон Федотов 15 желтоқсанда күні бойы «№1 Алматы электроавтобус паркі» ЖШС басшылығынан 206-маршрут электробустардағы жылыту мәселесі бойынша түсініктеме алуға тырысты.

Журналист неге ақаулы (жылу жүйесі жұмыс істемейтін) көлік рейске шығарылды және ол жолдан алынды ма деген екі сұраққа жауап алғысы келді. Автопарктің атқарушы директоры А. М. Мұсаев түске дейін қоңырауларға жауап бермеді. Түске таман оның қарамағындағылар, оның ішінде автопарктің баспасөз қызметкері Мұсаев жоғарыдағы оқиға бойынша кеңес өткізіп, түстен кейін түсініктеме беретінін хабарлады.

«Алайда, оған көрсетілген уақытта қоңырау шалу мүмкін болмады. Автопарк қызметкерлері жұмыс күні аяқталғанға дейін өздері байланысқа шығуға уәде берді, бірақ хабарласпады», - деп жазады журналист «Мұздатылған автобус шенеуніктерді үнсіз қалдырды: автопарк түсініктеме бермеді». 
Сол күні редакция Алматы әкімдігінің қалалық мобильділік басқармасына жазбаша сұрау салды. 19 желтоқсанға жауап ала алмады.

19 желтоқсан 

БАҚ (Қазақстан) 

Ресей Сыртқы істер министрі қазақстандық журналистерді айыптады  

Arbat.media хабарлауынша, Ресей Федерациясының Сыртқы істер министрі Сергей Лавров «Хабар 24» телеарнасына берген сұхбатында Ресей тарапының Қазақстанға қатысты қатаң мәлімдемелері мен айыптаулары туралы сұраққа жауап берді. 

«Сіз біздің саясаткерлерді, БАҚ өкілдерін Қазақстанды русофобия деп айыптап жатқанын айттыңыз. Ешкімді ренжіткім келмейді, бірақ кейбір қазақстандық саяси қайраткерлердің, бірінші кезекте оппозициялық саясаткерлердің Ресейге қатысты әрекеттері мен мәлімдемелерін де байқаймыз. Ғаламтор «қызықты» пікірлерге толы, оның ішінде әзілкештердің әзілдері де бар», - деді Сергей Лавров.

Сергей Лавровтың пікірінше, қазақстандық баспасөз Ресейдің Қазақстандағы елшісі Алексей Бородавкиннің сөздерін қате түсіндірді. Лавровтың айтуынша, дәл осы журналистер дипломатқа Қазақстандағы руссофобия мен экстремизм туралы сөздерді жатқызған.

19 желтоқсан 

СТВ телеарнасы (Алматы қ.) 

СТВ телеарнасы Қазақстанда хабар таратуды тоқтатады  

СТВ телекомпаниясы 1 қаңтардан бастап хабар таратуды тоқтатады. «Алаш Медиа Групп» медиа-холдингі бұдан былай телеарнаны қаржыландырмайды, деп хабарлайды Orda.kz. 

СТВ («Рахат-ТВ» ЖШС) таратылғаны туралы телеарна қызметкерлеріне 15 желтоқсанда хабарланды. Қазір штатта 50-ге жуық адам бар. Олар заңнамаға сәйкес кәсіпорынның таратылуына байланысты жұмыстан шығарылады.  

СТВ Бас директорының орынбасары Святослав Тарасов редакцияларды растады Orda.kz арнаны жабу. 
«Медиахолдинг бұл арнаның рейтингі төмен және рентабельді емес, сонымен қатар болашағы жоқ деп шешті», - деді Тарасов.
СТВ 1995 жылдан бері хабар таратады. Бұрын ол «Рахат ТВ» деп аталып, миллиардер Александр Клебановқа тиесілі болған.
Сондай-ақ Alash Media Group құрамына Tengrinews.kz және Vesti.kz кіреді.

16 желтоқсан

Informburo.kz (Алматы)

Роскомнадзор Informburo.kz сайтына Украинадағы соғыс туралы материалдарды өшіруді талап етіп хат жолдады

Азаттық радиосының хабарлауынша, ресейлік реттеуші 20 қараша күні кешкі Украинадағы жағдайды шолуды алып тастауды талап еткен. Нақты не себеп болғаны көрсетілмеген, бірақ шолуда бейбіт тұрғындар арасындағы қаза болғандар мен жараланғандар саны туралы мәліметтер келтірілген, сонымен қатар Херсонды қоса алғанда, Украина қарулы күштері халықты өз еркімен көшірудің басталуы туралы айтылады. 
Informburo.kz басылымы өз жұмысында қазақстандық заңнама талаптарын басшылыққа алатынын айтып, мақаланы жоюдан бас тартты.

16 желтоқсан 

Гүлжан Ерғалиева, ElMedia (Алматы қ.) 
Гүлнар Бажкенова, Orda.kz (Алматы қ.) 

Гүлжан Ерғалиева мен Гүлнар Бажкенова психологиялық қысым туралы хабарлады  

Бас редактор Elmedia.kz Гүлжан Ерғалиева әлеуметтік желіде редакцияға жасалған бірқатар шабуылдардан және күдіктілерді тұтқындаудан кейін жаңа проблемаға тап болғандығы туралы жазды. 

«Тұтқындалғандардың туыстары бізді олардың ұлдарын «кешіру» және «жіберу» үшін қысымға ала бастады. Әсіресе, аналардың бірі көп балалы, балаларының бірі мүгедек, ал қамауға алынған үлкені студент, қазір түрмеде отыр. Оны «қылмыскерлер басып, ақша талап етуде деп жазады», - дейді бас редактор.

Orda.kz сайтының бас редакторы Гүлнәр Бажкенова да дәл осындай жағдайға тап болды.
Бажкенова Facebook желісінде: «Олар да бізге келіп сұрайды, мен жоқ болдым, ұсталғанның анасымен кездескен жоқпын. Мен қалай көмектесетінімді білмеймін. (...) Гүлжан Ерғалиева түсініктемелерде, ұсталғандар тапсырыс берушілердің атын атады, сосын... Бірақ 17 жастағы жігіттер оларды танымайды, барлық байланыс анонимді телеграм арқылы жүргізілген», - деп жазды.

15 желтоқсан 

Злата Удовиченко, «Время» газеті, Мария Мельникова, «Азаттық» радиосы,  
Ақмарал Шаяхметова, Ratel.kz, Дмитрий Терещенко, Liter.kz (Батыс Қазақстан облысы) 
«Надежда» газеті (Орал қ.) 

Журналистерді тағы да Орал мәслихатының отырысына шақыруды «ұмытып» кетті 

«Әділ сөз» тілшісі: бірнеше республикалық және Оралдағы басылымдарының журналистеріне Батыс Қазақстан облысы мәслихатының сессиясы туралы кезекті рет хабарлауды ұмытып кетті, деп хабарлайды. Сессияда өңірдің 2023-2025 жылдарға арналған бюджеті қаралды.  

Журналистердің шағымдарына жауап ретінде облыстық мәслихаттың қабылдау бөлмесінде олар ешкімді арнайы шақырмайтынын және журналистерге арналған баспасөз немесе пост-релиз де дайындалмайтынын хабарлады. Сол кезде облыстық мәслихаттың баспасөз қызметінің жұмысы не үшін деген сұраққа нақты жауап берілмеді. Сонымен қатар, мәслихат сессиясына әрдайым жергілікті телеарналар арнайы шақырылатыны белгілі.

Мониторинг «Әділ сөз» қоры тілшілерінің және ашық көздерден алынған ақпараттар бойынша дайындалды.

«Әділ сөз» қорының мониторинг қызметінің жетекшісі Елена Цой 

e-mail: lena@adilsoz.kz 

Мониторингке қатысты сұрақтар бойынша info@adilsoz.kz -ке хабарласуға болады.