Қазақстандағы сөз бостандығының бұзылуы 2022 жыл 27 қазан - 03 қараша аралығы

«Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау халықаралық қоры 2022 жыл 27 қазан -  03 қараша
аралығында Қазақстандағы сөз бостандығы, ақпарат алу және тарату құқығының жағдайына зерттеу жүргізді.

27 қазан 

Қазақстан құқық үстемдігі рейтингінде 140 елдің ішінде 65-ші орынды иеленді

World Justice Project халықаралық үкіметтік емес ұйымы жариялаған 2022 жылы әлем елдеріндегі құқық үстемдігінің жыл сайынғы рейтингінде Қазақстан бір сатыға көтеріліп, 140 елдің ішінде 65-орынға ие болды.

Есеп сегіз санат бойынша демократиялық институттардың мемлекеттік билікті бақылау мүмкіндігі, сыбайлас жемқорлық деңгейі, негізгі адам құқықтарының сақталуы, биліктің ашықтығы және т.б. жүргізілді.

Әлемдегі ең құқықты бес елдің қатарына Дания, Норвегия, Финляндия, Швеция және Нидерланды кірді.

Бұрынғы ТМД елдерінен Өзбекстан 78, Қырғызстан 100, Беларусь 99, Украина 76, Ресей 107 орынға ие болды.

27 қазан 

БАҚ (Қазақстан)

ҚЖАҚ: «Қазақстанда журналистика мемлекеттік тапсырыс пен тәуелсіз журналистерге қысым жасау салдарынан нашар дамыған»

Қазақстанның жастар ақпараттық қызметі (МИСК) жүргізген «Қазақстан қоғамына жалған ақпараттың әсері» зерттеуіне сәйкес, сұралғандардың 29% ішкі саясат туралы жаңалықтарды оқығанда толығымен республикалық, 26% қазақстандық өңірлік, ал 8% ресейлік ақпарат көздеріне сенеді.

Сауалнама жүргізген ҚЖАҚ «Қазақстанның сыртқы саясаты туралы жауап бергендердің республикалық дереккөздерге 38% сенеді, 30% ішінара сенеді, 10% сенбейді, ал 11% оларды қарамайды және оқымайды. Шетелдік дереккөздерге келетін болсақ, қазақстандықтардың 9% Қазақстанның сыртқы саясаты туралы жаңалықтарды оқығанда ресейлік медиаға сенеді, 8% украин, Орталық Азия және түрік медиасына, ал 7% америкалық дереккөздерге сенеді» – деп қорытындылайды.

Зерттеушілердің айтуынша, қазақстандықтардың көпшілігі жергілікті БАҚ-қа сенсе де, журналистика елде әсіресе өңірлерде нашар дамыған. Олардың пікірінше, бұл тәуелсіз журналистерге қысым көрсетумен және мемлекеттік ақпараттық тапсырыспен байланысты.

29 қазан

БАҚ (Қазақстан)

Жоғарғы Сот талқылау сатысында «жарқын түзетуден» бас тартты

Әңгіме Жоғарғы Соттың «Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі туралы заңнаманы қолданудың кейбір мәселелері туралы» нормативтік қаулысына енгізілген өзгеріс туралы болып отыр. «Сот қызметіне араласу» түсінігін кеңейту ұсынылды.

Жоғарғы Сотта ҚК-нің 407-бабы (сот төрелігін жүзеге асыруға және сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүргізуге кедергі жасау) бойынша БАҚ-та және әлеуметтік желілерде сот ісін жүргізудегі немесе сот қараған іс бойынша тараптардың бірінің пайдасына шешім шығару қажеттігі туралы мақалалар орналастырғаны үшін жауапқа тарту ұсынылды.

Әлеуметтік желідегі шудан кейін Жоғарғы Сот түзетуден бас тартқанын хабарлады. Жоғарғы сот судьясы Елдос Жұмақсанов судьялардың жұмыс тобы бұл жобаны өзгерткенін хабарлады.
Жаңа мәтін: «Мұндай араласу түрлеріне, атап айтқанда, адамның сот процесінің нақты тарапының пайдасына шешім қабылдау туралы тікелей нұсқауы немесе жанама өтініші және Қазақстан Республикасының іс жүргізу заңдарында белгіленген ережелерге қайшы жасалған басқа да әрекеттер жатқызылуы мүмкін» деп редакцияланды.
Судья Жұмақсановтың айтуынша, жобаны осы жылдың қараша айында Жоғарғы Соттың жалпы отырысында талқылауға шығару жоспарлануда.

29 қазан

Гүлбану Әбенова, журналист және блогер (Астана)

Журналист Гүлбану Әбенова мен министр Саясат Нұрбек келісімге келуге тырысты. Әрекет сәтсіз болды

Журналист және блогер Гүлбану Әбенова «Халықаралық бағдарламалар орталығы» АҚ бұрынғы басшысы, қазіргі ҚР ғылым және жоғары білім министрі Саясат Нұрбектің ар-намысын, абыройын және іскерлік беделін қорғау туралы талап арызы бойынша Астана қаласы Байқоңыр аудандық сотының шешіміне апелляциялық шағым түсірді. 

Еске салайық, 2 қыркүйекте сот Әбенованың 2020 жылғы 28 және 30 қарашадағы және 25.01.2021 жылғы жазбаларының алты фрагментінде тараған ақпаратты талапкердің ар-намысы мен абыройына нұқсан келтіреді, ақпарат шындыққа жанаспайды деп тапты. Сот шешімі бойынша блогер «Халықаралық бағдарламалар орталығы» АҚ-ның экс-басшысына моральдық шығын ретінде 1 миллион теңге, сондай-ақ 11 532 теңге сот шығындарын өтеуі тиіс.
Гүлбану Әбенова Facebook желісіндегі жеке парақшасында екі тараптың дауды медиациялық келісім арқылы шешуге тырысқанын айтты.

Әбенова екі шарт қойды, оның бірі: «өзара тиімді ынтымақтастық?» журналистік тергеу, яғни қойылған сұрақтарға жауап беру, жарияланған ақпаратты растау немесе жоққа шығару. Әбенованың екінші шарты - бір миллион теңге мөлшерінде моральдық зиян бойынша талапты кері қайтарып алу.
Министрдің адвокаттары егер журналист жазбасын өшірсе, алдағы уақытта министрге қатысты алдын ала жазбаша өтінішсіз ақпарат жарияламаса, моральдық шығыннан бас тартуға дайын. Саясат Нұрбек Әбенованың өтініштеріне 30 күн ішінде жауап беруге міндеттенді.

Мұндай талаптар журналиске ұнамады, өйткені ол министр Нұрбек осылайша пікір білдіру және сөз бостандығына деген конституциялық құқығын шектеп, оның мақалаларына цензура жасайды деп есептейді.
Медиациялық келісім арқылы бітімге келу мүмкін болмады.
Апелляциялық соттың негізгі сот отырысы 22 қарашаға белгіленген.

31 қазан

Ботагөз Искакова, Informburo.kz (Астана)

«Информбюро» журналисі құқық қорғау органы баспасөз хатшысының цензура жасамақ болғанын әшкереледі

Informburo.kz журналисі Ботагөз Искакова Facebook парақшасында «бір құқық қорғау органының» баспасөз қызметімен өзара байланысуы туралы айтып берді. Ведомствоның баспасөз хатшысы өте жедел түрде сарапшы тауып беріп, дайын материалды көрсетуді сұраған.

«Оларда 15 минут уақыт болды, ол тәулікке созылды. Соңында материалға 10 жыл бұрынғы оқиғаның болмауын қалағандықтан, «көңілдері қалған» болып шықты», - деп жазады Б. Искакова. Оның айтуынша, ведомствоның баспасөз хатшысы бұл ескертуді алып тастауды талап етіп, оған қысым жасаған. Ол егер олай етпесе, келесі жолы сұхбат алу үшін жедел спикер ұсынбайтынын ескерткен.

«Барлығы неге журналистер оларға бағынуы керек деп есептеп, БАҚ саясатына араласуды өз міндеті санайды?» - дейді журналист.

31 қазан 

Азаттық радиосы (Астана қ.)

Азаттыққа Президент Қ-Ж. Тоқаевтың сайлау штабы кәсіпкерлердің қандай да бір «Тоқаев сайлау қорына» алымдар туралы шағымдарына түсініктеме бермеді

Азаттық редакциясына Жамбыл облысы Қордай ауданының кәсіпкерлері өздерінен «Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың сайлау қорына» деген желеумен жүздеген мың теңге жинады деген шағыммен жүгінді. Азаттық түсініктеме алу үшін Қ-Ж. Тоқаевтың сайлау штабына хабарласты. Штабта кәсіпкерлердің шағымдарына қатысты Азаттықтың қоңырауына жауап бермеді, деп хабарлайды редакция «Чистая бакханалия» мақаласында. Аудан әкіміне «Тоқаев қорына ақша жинады» деген айып тағылды, бірақ ол оны жоққа шығарады».

31 қазан

Ботагөз Омарова (Қарағанды қ.)

ҚР Парламенті Мәжілісінің төрағасы үгіт-насихат науқаны аясында Қарағандыда болды. Журналистер кездесуге шақырылған жоқ

Журналист және қоғам белсендісі Ботагөз Омарова Facebook-те журналистерді ҚР Парламенті Мәжілісінің төрағасы Қошановпен аймақ жұртшылығын кездесуге шақырмағанын хабарлады.
«Әріптестерге, менің түсінуімше, мемлекеттегі үшінші тұлғамен кездесуге тосқауыл қойғандықтан, сізден Марина Шаповалова (Қарағанды облысы әкімдігінің баспасөз қызметі-прим. А.С.), Ботаникалық бақтың тағдыры туралы сұраңыз. Неліктен әлі түсініксіз жағдай?» деп жазды Ботагөз Омарова.
Жазбаға түсініктеме берген әкімдіктің баспасөз хатшысы Ерлан Қошановтың келуі үгіт-насихат жұмыстарының бір бөлігі екенін, әкімдіктің оған қатыспайтынын айтқан. «Менің білуімше, спикер кәсіпкерлермен, студенттермен және профессорлармен кездеседі», - деді Марина Шаповалова.

1 қараша

Интернет (Қазақстан)

Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш министрі елдегі интернеттің неліктен тұрақсыз екенін түсіндірді

Қазан айының екінші онкүндігінде қазақстандық қолданушылар Instagram, Facebook желілеріне кіруде қиындықтарға тап болды. 28 қазанда қазақстандықтар YouTube видеохостингінің істен шыққанына шағымданған. Сонымен бірге, NewTimes.kz сайтының хабарлауынша, кейбір қолданушылар YouTube желісіне VPN арқылы кіре алған.

1 қарашада үкімет отырысында журналистер Қазақстан Республикасының Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрі Бағдат Мусиннен елімізде интернет жұмысы қашан реттелетінін сұрады. Министр Қазақстан 25 қыркүйекке қараған түннен бері жаппай DDoS-шабуылдарға ұшырағанын еске салды.

«Оның не үшін және қайдан келгенін тексеру, сондай-ақ инфрақұрылымдық қауіпсіздік деңгейін арттыру мақсатында белгілі жұмыстар жүргізілуде. Бұл жұмыстар барысында біраз мәселелер туындауы мүмкін», – дейді Бағдат Мусин.

«Бірақ мемлекеттік техникалық қызметтің басты міндеті–Қазақстанның барлық ресурстарын қорғауды қамтамасыз ету. Бұл мемлекеттік инфрақұрылымды ғана емес, бүкіл инфрақұрылымды қорғау үшін жасалады. Тіпті кейбір БАҚ сайттарына шабуыл жасалды, бұл туралы бәрі біледі. Осының барлығына жол бермеу үшін ақпараттық қауіпсіздік деңгейін арттыруымыз керек. Зерттеу жұмыстары осы деңгейді арттыруға бағытталған. Кедендік бақылау күшейген кезде логистикалық маршруттардың өту жылдамдығы төмендейтіні анық. Бұл жерде де солай», - деп түсіндірді министр.

1 қараша

БАҚ (Қазақстан)

ОСК 1,5 миллиард теңгеге шығынды жасырғысы келеді

Protenge.kz Telegram арнасы «Парламентте Орталық сайлау комиссиясына сайлау мен референдум кезінде өз шығындарын көрсетпеуге мүмкіндік беретін заң жобасы бар» деп хабарлайды.
 

Журналистердің айтуынша, ОСК шығындарының негізгі бөлігі сайлау алдындағы кезеңге тиесілі. Растау үшін редакция Орталық сайлау комиссиясының сайлау өтпеген 2020 жыл мен 2022 жылғы шығындарын салыстырды. Айырмашылық 1,5 миллиард теңге болып шықты.

Protenge.kz дәл осы шығындарды мемлекеттік сатып алуды айналып өтіп, келісімшартқа отыру арқылы азаматтардан жасыру жоспарланғанына назар аударады.
«Биыл бұл 1,5 млрд теңге, ал келесі жылы біз парламентке жаңа депутаттарды сайлағанда қанша болады? Егер бұл түзету мақұлданса, онда қазақстандықтар ОСК-ның сайлауға дайындық және сайлау кезіндегі шығындары туралы ақпаратты ала алмайды. Қарапайым тілмен айтқанда, шығындар есебі нашарлайды», - деп есептейді Protenge.kz.

2 қараша

БАҚ (Қазақстан)

«Әділ сөз»: Қазақстанға журналистер қауіпсіздігінің ұлттық жоспары керек

2022 жылдың басынан бері Қазақстанда 1 БАҚ қызметкері өлтірілді, 1 журналистке қастандық жасалды, 9 журналист қамауға алынды, 17 журналист ұсталды, 22 журналист пен блогер шабуылға тап болды. Мұндай мәліметтерді «Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау халықаралық қоры журналистерге қарсы қылмыстар үшін жазасыздықты тоқтату күніне орай өткен баспасөз шарасында айтты.

«Әділ сөз» қорының президенті Тамара Калеева: «Қазақстанға көптеген елдерден үлгі ала отырып, журналистер қауіпсіздігінің ұлттық жоспары қажет. Бұл құжат барлық мүдделі тараптардың – ең алдымен журналистер мен БАҚ-тың, мүдделі мемлекеттік органдардың проблемасына көзқарасын біріктіретін өзіндік біріктіруші акт болуы керек», - дейді. 
Сөз бостандығын қорғау қоры қылмыстық кодекске күш құрылымдарының редакция үй-жайларын тінтуге немесе сот санкциясынсыз журналистік материалдарды алып қоюға тыйым салатын норманы енгізуді ұсынады, оны «тексеру өте қажет болған жағдайда ауыр қылмыс немесе қылмыс жасады деп айыпталған адамды қорғау үшін ғана шығаруға болады».

«Әділ сөз» сондай-ақ «журналистерге қатысты зорлық-зомбылықпен немесе олардың мүлкін бүлдірумен немесе жоюмен, сондай-ақ осындай зорлық-зомбылық жасаймын деп қорқытумен байланысты әрекеттер» үшін қылмыстық жауапкершілікті енгізу қажет деп санайды.

2 қараша 

Гүлнәр Бажкенова, Orda.kz (Алматы қ.)

«Орданы» қорқытуға тапсырыс беруші әлі белгісіз

2 қарашада журналистерге қарсы қылмыстар үшін жазасыздықты тоқтатудың халықаралық күнінде «Әділ сөз» ұйымдастырған баспасөз мәслихатында Orda.kz бас редакторы Гүлнар Бажкенова арызы бойынша тергеу қалай жүріп жатқанын айтты.
Басылымның жетекшісі тергеу органдарына 4 қазан күнгі редакция кеңсесі терезелерінің астындағы ойын алаңына бояумен жазып кеткен қорқытуларға байланысты арызданды. 

«Біздің терезенің астына қорқытатын сөздер жазған адамдар табылды.  Бұлар балалар 17 жаста ата-аналарының қатысуымен жауап алынды. Олар тапсырысты анонимді жеделхаттар арқылы алған. Ақысы 300 доллар. Бұл сома балаларды шабыттандырғаны соншалық, олар салдары туралы ойламаған. Соңғы тапсырыс берушіні таба ала ма?» дейді Гүлнәр Бажкенова.

2 қараша 

БАҚ (Қазақстан)

Қазақстанда тоғыз айда көрінеу жалған ақпарат туралы 100 қылмыстық іс қозғалды

ҚР Бас прокуроры Берік Асылов Парламент Мәжілісі депутаттарының сұрауына жауап бере отырып: ағымдағы жылдың тоғыз айында ішкі істер органдары ҚР ҚК 274-бабы бойынша 100 сотқа дейінгі тергеп-тексеруді тіркеді (көрінеу жалған ақпарат тарату).
Оның ішінде 7 іс сотқа жіберілді, 46 қылмыстық құқық бұзушылық құрамының болмауына байланысты тоқтатылды, 28 қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі тергеп-тексеру тоқтатылды, 19 іс тергеп-тексеру сатысында тұр.

Бас прокурордың айтуынша, мұндай заң бұзушылықтардың алдын алу аясында Бас прокуратура 2022 жылы БАҚ-қа екі рет үндеу жолдаған, онда қадағалау органы ұлтаралық араздықты қоздыруға, сепаратизмді насихаттауға және жалған ақпаратты таратуға бағытталған құқық бұзушылықтар үшін заңды жауапкершілік туралы ескертті.

ҚазТАГ ақпарат агенттігі: «7 қазанда Бас Прокурордың бірінші орынбасары ведомствоаралық кеңес өткізіп, онда қауіпсіздік пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету, оның ішінде жоғарыда аталған санаттағы қылмыстардың (ҚК 274-бабы) алдын алу және жолын кесу мәселелері талқыланды. Б.Асылов бұл бағыттағы жұмыстар жүргізілуде және бақылауда деді» деп хабарлайды.
Ақпараттық кеңістікті Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі қадағалайды. Егер мақалаларда  қылмыстық құқық бұзушылық белгілері табылса, материалдарды Ішкі істер министрлігіне тергеуге жібереді.

2 қараша 

Түркістан полициясы әртүрлі сайттарда бір жаңалықты жариялау үшін 1,2 млн теңге жұмсады

Protenge.kz Telegram арнасының хабарлауынша, әлемдік жарыстарда алтын медаль алған полицей туралы жаңалық Nur.kz сайтында 359 620 т (орыс тілінде) және 308 000 теңгеге (қазақ тілінде) жарияланған. Түркістан облысының полиция департаменті Stan.kz сайтына дәл осындай жаңалық үшін 468 160 теңге, 102info сайтына 25 000 теңге төлеген. Бұл жаңалық Hannews.kz порталында да екі тілде шықты - әрқайсысына 25 000 теңге төленді.

«Полиция департаменті Nur.kz сайтында және тағы төрт бұқаралық ақпарат құралдарында (Tengrinews, 102info, Zakon және Hannews) өзін жарнамалауға барлығы 23,2 миллион теңге жұмсамақ. Оның 13 миллионын департамент төледі», - деп хабарлайды Telegram арнасы.

Protenge.kz журналистері: «Түркістан қалалық ІІБ неліктен бюджеттен миллиондаған теңге тұратын жаңалықтар арқылы полицияның имиджін көтеру қажет деп санайтыны түсініксіз. Ішкі істер министрлігінің polisia.kz деп аталатын өз жаңалықтар сайты бар екеніне қарамастан және онда тегін жариялауға болады», - деп таң қалды.

3 қараша

БАҚ (Астана)

Бас прокурордың орынбасары Әсет Чиндалиев журналистерге жазбаша сұрақ жолдауға кеңес берді

«Арселор Миттал Теміртау» АҚ көмір департаментіне қарасты Ленин атындағы шахтада 3 қарашаға қараған түні апат салдарынан бес кенші қаза тапты. Үкімет отырысында журналистер бас прокурордың орынбасары Әсет Чиндалиевке неліктен АМТ шахталарында кеншілер қаза табады, кеншілердің жалақысы неге өспейді, металлургиялық компания басшылығы неге

Қазақстанда жұмыс істеп, жұмысын жалғастыруда деген сұрақтар қойды. Ал Бас прокуратура қадағалаушы орган ретінде бұл жағдайға қашан назар аударады деп сұрады.
Бас прокурордың орынбасары журналистерге:«Егер сізді Бас прокуратура не істеп жатыр деген сұрақ қызықтырып, толық ақпарат алғыңыз келсе... Осыны қалайсыз ба?», - деді 

Журналистердің жедел жауап алғылары келгеніне Әсет Чиндалиев: «Енді айта алмаймын. Баспасөз қызметі арқылы Бас прокуратураға ресми түрде жүгінесіз, сізге тиісті ақпарат беріледі. Қазір мен шұғыл түрде айта аламын: іс ашық тергелуде. Оның қорытындысы бойынша кім кінәлі, себебі неде деген шешім қабылданады» деп жауап берді.

3 қараша

«АрселорМиттал Теміртау» компаниясының өкілдері шахтадағы қайғылы оқиғаға байланысты брифингке келмеді

Шахтинск қаласындағы (Қарағанды облысы) «АрселорМиттал Теміртау» компаниясына қарасты Ленин атындағы шахтада 3 қарашаға қараған түні газдренаждық ұңғымаларды бұрғылау кезінде метан бөлініп, жарылыс болды. Бес кенші қаза тапты.
3 қарашада Қарағанды облысының өңірлік коммуникациялар қызметінде шахтадағы қайғылы оқиғаға байланысты брифинг жарияланды. «АрселорМиттал Теміртау» АҚ (АМТ) өкілдері брифингке келмеді, деп хабарлайды ҚазТАГ тілшісі.
БАҚ өкілдеріне Қарағанды облысының әкімі Жеңіс Қасымбек пен Төтенше жағдайлар министрі Юрий Ильин ғана шықты, ол АМТ өкілдерінің жоқтығын қайтыс болғандардың туыстарына көңіл айтуға кеткенімен түсіндірді.

Мониторинг «Әділ сөз» қоры тілшілерінің және ашық көздерден алынған ақпараттар бойынша дайындалды.

«Әділ сөз» қорының мониторинг қызметінің жетекшісі Елена Цой 

e-mail: lena@adilsoz.kz 

Мониторингке қатысты сұрақтар бойынша info@adilsoz.kz -ке хабарласуға болады.