Әріптестерді қорғауға арналған жазба қоғамға қауіпті болуы мүмкін бе? Джамила Маричеваның ісіне құқықтық шолу
Amicus curiae
«Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау халықаралық қоры Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің 456-2-бабын қолдану бойынша заң тәжірибесін жетілдіру мақсатында осы құқықтық шолуды дайындады.
ӘҚБтК-нің 456-2-бабы бойынша адамды жауапқа тарту үшін сот таратылған ақпараттың жалған екенін анықтауы керек. Бұл ретте пікірлер (пайымдаулар, сұрақтар, салыстырулар, болжамдар, нұсқалар және т.б.), яғни шындыққа сәйкестігі тексерілуге (тексеруге) жатпайтын ақпарат жалған ақпаратқа жатпайды.
Сонымен қатар, ҚР ӘҚБтК-нің 456-2-бабы бойынша жауапкершілікке тарту үшін тұлғалар жалған мәліметтерді емес, тек құқық бұзушылыққа жағдай туғызатын мәліметтерді орналастырғаны немесе таратқаны үшін жауапкершілікке тартылуы мүмкін:
- қоғамдық тәртіп,
- азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделері;
- мемлекеттің немесе қоғамның заңмен қорғалатын мүдделері.
Джамила Маричеваның кейсі
13 мамырда сот ProTenge жобасының негізін қалаушы, журналист Джамила Маричеваны 30 қаңтарда жариялаған жазбасында жалған ақпарат таратқаны үшін кінәлі деп тапты. Онда журналист аккредитация алуда қиындықтарға тап болған Азаттық радиосындағы әріптестерін қолдаған. Сот қаулысында бұл хабарламаның қоғамдық тәртіпті, азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қалай бұзатыны анықталмаған. Осындай белгілер болған жағдайда ғана заң бойынша азамат Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 456-2-бабы бойынша жауапқа тартылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасы ратификациялаған Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 19-бабына сәйкес әрбір адам өз пікірін еркін білдіруге құқылы.
«Соттардың моральдық зиянды өтеу туралы заңнаманы қолдануы туралы» Жоғарғы Соттың 2015 жылғы 27 қарашадағы №7 Нормативтік қаулысының 17-тармағына сәйкес, аталған санаттағы істер бойынша жауапкер бағалау пікірі бойынша жауап бермейді.
Дау туындаған жағдайда сот маман филологты тартады немесе лингвистикалық сараптама тағайындайды.
Маричеваға қатысты сот қорғаушының сараптама жүргізу туралы талабынан негізсіз бас тартты, бұл жерде ӘҚБтК-нің 10-бабының 3-бөлігіне сәйкес кінәсіне қатысты кез келген
күдік әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс қозғалған адамның пайдасына түсіндірілуі тиіс.
Сондай-ақ, ӘҚБтК-нің 456-2-бабы бойынша кез келген жалған ақпаратты орналастырғаны, таратқаны үшін емес, тек құқық бұзушылыққа жағдай жасайтыны үшін адамдар жауапкершілікке тартылуы мүмкін екендігіне назар аудару қажет:
- қоғамдық тәртіп,
- азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделері,
- қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделері.
Соттың ашық қол жетімді қаулысына сүйене отырып, Маричева ісінде азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін бұзу шарттары жоқ, өйткені жәбірленушілер жоқ. Сондай-ақ, сот қоғамдық тәртіпті, қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін бұзу жағдайларын белгілеген жоқ.
Осылайша, Маричеваның іс-әрекеттерінде ӘҚБтК-нің 456-2-бабының 3-бөлімінде көзделген әкімшілік құқық бұзушылықтың құрамы жоқ, өйткені сот таратылған жалған ақпараттың қоғамдық қауіптілігінің міндетті өлшемдерін белгілемеген.
«Әділ сөздің» ұсыныстары:
ӘҚБтК-нің 456-2-бабында (көрнеу жалған мәліметтерді жариялау, тарату) көзделген әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша іс жүргізуді жүзеге асыратын ішкі істер органдары мен сот кез келген жалған ақпарат үшін тұлғаның жауапты еместігін ескеруі қажет.
Біріншіден, жалған ақпарат пікір, бағалау пікірі, сұрақ, салыстыру, болжам және т.б. емес, факт туралы мәлімдеме түрінде таратылуы керек, егер дау болса, филология саласындағы маманның немесе сарапшының қорытындысы арқылы анықталады.
Екіншіден, жауапкершілікке тарту тек қоғамдық тәртіпті, азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін бұзуға жағдай туғызатын жалған мәліметтерді таратқаны үшін ғана мүмкін болады. Бұл мән-жайлар анықталмаса, ӘҚБтК-нің 456-2-бабында көзделген әкімшілік құқық бұзушылықтың қылмыс құрамы жоқ және іс қысқартылуға жатады.
